„Nie ma chleba bez wolności. Polski sprzeciw wobec komunizmu 1956-1980”

Książka nie jest historią Polski Ludowej, rozumianą jako dzieje państwa i systemu politycznego, społecznego czy gospodarczego. Jako przedmiot swojej książki Jan Skórzyński wybrał właśnie te momenty kulminacji społecznych, „w których odsłaniały się obywatelskie rewindykacje i manifestowały ukryte na co dzień postawy niezgody” – jak pisze autor.

Skórzyński opisuje chronologicznie wydarzenia związane ze sprzeciwem wobec komunizmowi: wydarzenia z 1956 roku (zarówno Październik, jak i wcześniejsze wydarzenia z Poznańskiego Czerwca), Marzec ’68, Grudzień ’70 na Wybrzeżu, Czerwiec ’76 oraz kulminacyjny moment, jakim był Sierpień ’80 oraz powstanie Solidarności.

Przejawy sprzeciwu utrwaliły się w społecznej pamięci jako Październik, Marzec, Grudzień, Czerwiec i Sierpień. „Kolejne ruchy protestu w PRL, poczynając od roku 1956, budowały nowy, właściwy dla czasów i okoliczności model sprzeciwu. Ten model ewoluował – od starć z bronią w ręku do odrzucenia przemocy, od demonstracji ulicznych do strajków okupacyjnych, od wiecowych haseł do koncepcji politycznych, od rewindykacji materialnych do walki o prawa obywatelskie, od izolowanych wystąpień klasowych do ogólnopolskiego ruchu ponad podziałami” – pisze autor. Syntezą zgromadzonych doświadczeń stała Solidarność, a jej narodziny przyniosły jakościową zmianę modelu opozycyjności.

Na książkę składają się szkice z dziejów polskiego sprzeciwu wobec rządów komunistycznych przed Solidarnością. Zamiarem Skórzyńskiego, jak sam pisze, było w ten sposób pokazanie poprzednich prób emancypacji, stanowiących najważniejsze etapy krystalizacji społecznej niezgody, która doprowadziła do narodzin Solidarności. Książka nie obejmuje początkowego okresu budowania systemu dyktatury w latach 1944-1947, ponieważ, jak wyjaśnił, opór ten był w dużej mierze kontynuacją zbrojnej konspiracji z czasów wojny lub wykorzystywał wzorce walki politycznej z czasów II Rzeczypospolitej.

Od 1956 roku sprzeciw był głównie domeną robotników. Zasadniczym ich celem była walka o lepsze warunki życia i prawa pracownicze, ale coraz częściej jako postulaty pojawiały się również prawa obywatelskie. Jak zauważa autor, do 1980 roku był to sprzeciw doraźny, reaktywowany, żywiołowy i rozproszony.

Chociaż to robotnicy tworzyli główną siłę polskiego sprzeciwu wobec komunizmu, ważną rolę ogrywała również inteligencja. W 1968 roku sprzeciwili się studenci, naukowcy, pisarze. W następnej dekadzie środowiska inteligenckie sprzeciwiły się zmianom w konstytucji PRL, z kolei w „Liście 59” przedstawiły liberalno-demokratyczne postulaty ustrojowe.

W 1976 roku inteligenci zrobili równie ważny krok w kierunku politycznej emancypacji, tworząc niezależne od władz instytucje, które były zalążkami społeczeństwa obywatelskiego. „Sieć samoobrony społecznej przed represjami, niekontrolowany przez władze obieg myśli, informacji i twórczości, niezależne wykłady i seminaria naukowe, głodówki protestacyjne, demonstracje patriotyczne, bojkot wyborów – wszystkie te działania złożyły się na fenomen opozycji demokratycznej w PRL” – ocenia Jan Skórzyński.

Początek zmierzchu europejskiego komunizmu autor umieszcza w 1979 roku – podczas pierwszej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do ojczyzny. Rok później strajki z Sierpnia doprowadziły do powstania Solidarności. Chociaż ruch w stanie wojennym został zdelegalizowany, to nie udało się władzy go zlikwidować. „Przez następne siedem lat Solidarność uparcie domagała się prawa do legalnego działania, odbudowując w konspiracji struktury związku i tworząc największą sieć podziemnego oporu w powojennej Europie. Był to opór bez przemocy, zgodny z zasadami non violence. Jego najważniejszą bronią było wolne słowo” – pisze autor.

Książka „Nie ma chleba bez wolności. Polski sprzeciw wobec komunizmu 1956-1980” Jana Skórzyńskiego ukazała się nakładem wydawnictwa Więź, jako 339 tom serii „Biblioteka +Więzi+”.

Anna Kruszyńska (PAP)

ls/