Archiwum Państwowe w Zielonej Górze wydało monografię pt. „Zielonogórska Gmina Żydowska 1813–1942”. Autorem książki jest wieloletni pracownik tej instytucji prof. Zbigniew Bujkiewicz. We wtorek, 6 lutego, odbędzie się promocja wydawnictwa połączona z otwarciem wystawy poświęconej społeczności żydowskiej w Zielonej Górze.
Jak poinformował PAP specjalista ds. popularyzacji i badań naukowych Archiwum Państwowego w Zielonej Górze Marcin Nowak, w publikacji autor przedstawia 129-letnią historię gminy żydowskiej w Zielonej Górze, od jej początków w 1813 r.
„Do zebrania informacji na ten temat autor książki wykorzystał zachowane źródła w polskich i niemieckich archiwach oraz bibliotekach. Pozwoliły one na przeprowadzenie wnikliwej kwerendy. Uwaga autora koncentruje się na organizacji gminy, aktywności jej członków na polu samorządowym, gospodarczym, kulturalnym i charytatywnym” – powiedział PAP Nowak.
Dodał, że w osobnym rozdziale zebrane zostały informacje na temat prześladowań Żydów w czasach nazistowskich. Zawarte w części II książki dane z akt stanu cywilnego adresowane są do wszystkich zainteresowanych genealogią zielonogórskich rodzin żydowskich.
Promocja książki i otwarcie wystawy odbędą się we wtorek przed południem w gmachu Archiwum Państwowego w Zielonej Górze. Ekspozycja będzie prezentować materiały źródłowe wykorzystane w przygotowaniu publikacji. Będzie to m.in. Księga prawa miejskiego Zielonej Góry, w której nadawane było obywatelstwo miejskie pierwszym rodzinom żydowskim, czy Statut Gminy Synagogalnej z 1880 r.
Z książki możemy dowiedzieć się, że zielonogórska gmina żydowska należała do gmin małych i stosunkowo młodych, gdyż powstała dopiero na początku XIX wieku. Żydzi pojawiali się w mieście znacznie wcześniej, ale ich pobyt nie miał charakteru stałego. Dopiero edykt o prawie obywatelstwa dla Żydów z 11 marca 1812 r. otworzył drogę do utworzenia pełnoprawnej gminy wyznaniowej w Zielonej Górze, a w zasadzie niemieckim wówczas Grunbergu.
Żydzi tworzyli społeczność typu zachodniego, nierozerwalnie związaną z historią Prus i zjednoczonych Niemiec, a pośrednio także Polski, gdyż większość osiadłych tutaj mieszkańców pochodziła z Wielkopolski i Śląska. Jako pierwsi obywatelstwo miejskie Zielonej Góry otrzymali w 1813 r. trzej zamożni Żydzi z Głogowa: Zacharias David Goldstucker, Heymann Wolff Oppenheim oraz Meyer Abraham Striemer.
W 1814 roku utworzony został cmentarz żydowski przy ul. Wrocławskiej. Bardzo długo trwały zabiegi społeczności żydowskiej o ustanowienie synagogi, która ostatecznie została zbudowana w latach 1882-1883 przy ówczesnym Glasserplatz (obecnie pl. Powstańców Wielkopolskich).
Maksymalny poziom rozwoju gmina żydowska osiągnęła w latach 60. XIX wieku, lecz liczba zamieszkałych w Zielonej Górze Żydów nigdy nie przekroczyła 3 proc. ogółu ludności miasta. W 1861 roku zamieszkiwało w Zielonej Górze 320 obywateli wyznania mojżeszowego.
Począwszy od lat 80. XIX wieku ich liczba zaczęła się zmniejszać w wyniku naturalnych migracji. W 1935 roku gmina liczyła zaledwie 30 mieszkańców. Podstawową przyczyną migracji Żydów z Zielonej Góry były zmniejszające się możliwości prowadzenia działalności gospodarczej w mieście, a osoby aktywniejsze i bardziej wykształcone szukały swoich szans w wielkich miastach, takich jak Berlin, Hamburg czy Szczecin, bądź emigrowały za granicę.
Kilkoro przedstawicieli gminy żydowskiej czynnie udzielało się w radzie miejskiej, lokalnych stowarzyszeniach społecznych i gospodarczych. Najbarwniejszą postacią społeczności żydowskiej w Zielonej Górze był księgarz, wydawca i polityk Wilhelm Levysohn (1815-1871). Był właścicielem lokalnej gazety „Grünberger Wochenblatt”.
W czasach nazistowskich nieliczna społeczność żydowska Zielonej Góry nie uniknęła prześladowań rasowych. Żydzi pozbawiani byli swojej własności, zorganizowano przeciwko nim akcję bojkotu, utrudniano możliwość prowadzenia kultu religijnego.
Na mocy decyzji władz Rzeszy przypisane zostały obywatelom niemieckim wyznania mojżeszowego dodatkowe imiona, kobietom – Sara, a mężczyznom – Israel. W ramach ogólnoniemieckiej akcji nazwanej „Nocą Kryształową” 10 listopada 1938 r. naziści spalili zielonogórską synagogę. Na początku lat 40. XX wieku ostatni zielonogórscy Żydzi pozostali w mieście zostali deportowani do obozów zagłady, gdzie zginęli. (PAP)
autor: Marcin Rynkiewicz
mmd/ je/
