„Mimo że książka nie jest pełną biografią, pokazuje, że Hanna Świda-Ziemba była więcej niż tylko świadkiem – próbowała uchwycić życie, którego do końca była bardzo ciekawa” – czytamy we wstępie książki.
Jak podkreśla we wstępie Dominik Czapigo, redaktor publikacji, chociaż nie ma biografii typowych, to na pewno historie wielu ludzi łączy m.in. miejsce, czas czy podobny sposób odbioru rzeczywistości. Jednak biografia Hanny Świdy-Ziemby jest pod tym względem wyjątkowa „za sprawą specyficznej ciekawości świata, którą przejawiała od najmłodszych lat – jest ona nietypowym przewodnikiem po czasie, którego doświadczyła, bo prowadzi ścieżkami, które biegną obok znanych i często już udeptanych dróg” – ocenia Czapigo.
W publikacji wykorzystano cztery podstawowe źródła: dzienniki Hanny Świdy-Ziemby, które pisała nieregularnie w latach 1940-1996, fragmenty obszernego tekstu opublikowanego w 1991 roku w „Karcie” (nr 3), zapis niedokończonego nagrania biograficznego dotyczącego lat 1930-1953 oraz listy autorki do rodziców z lat 40. i 50.
Każdy przywołany fragment został opisany w nagłówku wraz ze wskazaniem rodzaju źródła – m.in. „W dzienniku”, „W liście” czy „W nagraniu”.
Publikacja została podzielona na dwie zasadnicze części. „Dojrzewanie” opisuje lata 1930-1953, a tę część można uznać za ciągły zapis autobiograficzny. Natomiast część pt. „Dojrzałość” obejmuje fragmenty dzienników z lat 1981, 1987 oraz 1989. Wyjątkami w tej części są pojedyncza strona z dziennika z 1969 roku oraz krótki fragment „Postscriptum” z 1996 roku.
Ze względu na brak autobiograficznych materiałów źródłowych nie było możliwe opowiedzieć o okresie pomiędzy dwoma częściami, czyli w przybliżeniu lata 1954-1980. W tym miejscu wydawcy zdecydowali na umieszczenie zwięzłej noty biograficznej, dotyczącą ówczesnej pracy zawodowej i społecznej prof. Hanny Świdy-Ziemby.
Do wspomnień zostały dołączone również „Refleksje”. Ta część z kolei obejmuje przedruk siedmiu tekstów Hanny Świdy-Ziemby, które zostały opublikowane w prasie po 1989 roku, w których autorka odnosiła się do przeszłości. Są to trzy artykuły z jej rozważaniami („+Solidarność+ a świadomość społeczna Polaków”, „Hańba obojętności” oraz „Krótkowzroczność +kulturalnych+”) oraz cztery wywiady („Taka piękna żałoba”, „Obrachunek po Peerelu”, „Wzory i antywzory” oraz „Jestem”).
„Jako komentarz po latach – formułowany w całkiem odmiennej rzeczywistości społeczno-politycznej niż ta, w której przyszło jej spędzić większość swojego życia – pokazują one, że źródłem jej postaw wobec otaczającej rzeczywistości było zazwyczaj własne biograficzne doświadczenie” – ocenia Dominik Czapigo.
W publikacji znalazł się również tekst pt. „Socjologia Hanny Świdy-Ziemby” autorstwa Aleksandra Manterysa i Elżbiety Zakrzewskiej-Manterys oraz zestawienie dorobku naukowego i publicystycznego Hanny Świdy-Ziemby, które zostało opracowane przez Różę Sułek.
W tekstach Hanny Świdy-Ziemby, zarówno tych naukowych, jak i publicystycznych, widać nie tylko potrzebę opisania świata, ale i jego zrozumienia. Odwoływała się do koncepcji „socjologii rozumiejącej” Maxa Webera, w której ważne było poznanie motywów, celów, wartości, którymi kierują się ludzie. Nie należy jednak w tym przypadku mylić zrozumienia z akceptacją. Opisując postawę m.in., jak ich sama określała Świda-Ziemba, „ZMP-owskich wyznawców ideologii”, nie potępiała ich, ale właśnie próbowała zrozumieć. Jak ocenił takie podejście Dominik Czapigo, „przejawiał się w tym nie tylko jej +naukowy obiektywizm+, ale też ciekawość drugiego człowieka i jego wyborów”.
Jako studentka, w 1950 roku napisała: „Ja osobiście nie potrafię określić w tej chwili ani życia, ani samej siebie. […] Te zapiski mają inny charakter, mają one za cel przyłapać życie na gorącym uczynku. Kiedyś może uda mi się napisać książkę na temat naszych tragiczno-śmiesznych czasów i chcę, żeby była ona faktycznym odbiciem zdarzeń, żeby wyławiała istotnie charakterystyczne momenty, nie zaś by była tylko barwno-łzawą fantazją opartą na analizie własnej osobowości. Będę pisać to, co wyda mi się istotnie ważne, nie tłumacząc zresztą dlaczego”.
Hanna Świda-Ziemba wraz z umacnianiem się stalinizmu straciła nadzieję, że skorzysta kiedykolwiek z tych notatek. Jednak po przełomie 1989 roku wykorzystała je w swoich analizach minionej już wówczas epoki. Napisała wówczas sześć książek, a w części z nich wprost poddała analizie własne doświadczenia.
Książkę zamyka stosunkowo duży wybór fotografii. Czytelnik może zobaczyć m.in. zdjęcie Hanny Świdy wraz z rodzicami tuż po jej narodzeniu, zdjęcia z dzieciństwa – z czasów wileńskich, rękopisy dzienników, zdjęcia z czasów studiów oraz bycia nauczycielką we wrocławskim technikum oraz rodzinne zdjęcia z córką oraz mężem.
Jak zapowiada we wstępie Dominik Czapigo, „książka +Uchwycić życie…+ ma inny charakter niż dotychczasowe publikacje Hanny Świdy-Ziemby. Została przygotowana z materiałów autobiograficznych, które zostawiła: dzienników, listów, nagrań (…). Jest to autobiografia niepełna – dziennika Hanna Świda-Ziemba nie prowadziła regularnie, na pewno też nie zachował się w całości, o całym swoim życiu nie zdążyła opowiedzieć, a listy stanowią tylko część uzupełnienia. Ten zapis opowiada głównie o okresie, który wpłynął na całą jej biografię, stanowiąc istotne dopełnienie obrazu Autorki, który wyłania się z jej prac naukowych i publicystycznych”.
Hanna Świda-Ziemba (1930-2012) – profesor socjologii, pedagog, autorytet w dziedzinie badań nad młodzieżą. Aktywnie uczestniczyła w działaniach opozycji antykomunistycznej. W latach 80. zaangażowała się w działania Solidarności na Uniwersytecie Warszawskim, a także współpracowała z prasą drugiego obiegu, była autorką podziemnej „Karty”. Jako ekspert Podzespołu do spraw Młodzieży reprezentowała stronę solidarnościową w obradach Okrągłego Stołu. W latach 1991-1993 była sędzią Trybunału Stanu. Za wybitne zasługi w pracy naukowo-badawczej i dydaktycznej w 2011 roku została odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Hanna Świda-Ziemba była autorką m.in. takich książek, jak „Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych” (1995), „Człowiek wewnętrznie zniewolony. Mechanizmy i konsekwencje minionej formacji – analiza psychologiczna” (1997), „Młodzież końca tysiąclecia. Obraz świata i bycia w świecie. Z badań młodzieży licealnej” (2000). „Urwany lot. Pokolenie inteligenckiej młodzieży powojennej w świetle listów i pamiętników z lat 1945–1948” (2003). Jej ostatnia książka – „Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii" ukazała się w 2010 roku.
„Uchwycić życie. Wspomnienia, dzienniki i listy 1930-1989” Hanny Świdy-Ziemby, w wyborze i opracowaniu Dominika Czapigo, ukazała się nakładem Ośrodka KARTA, w ramach serii „Świadectwa XX wieku”.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp/
