„Historia Ewy i Jerzego Stolarskich odzwierciedla (…) losy całej generacji młodych Polaków, którym przyszło mierzyć się z czerwonym i czarnym totalitaryzmem” – napisał Wojciech Kujawa we wprowadzeniu.
Album przedstawia rodzinną historię rodzin Piaszczyńskich i Stolarskich, a zwłaszcza małżeństwa Ewy i Jerzego. Udało się ją odtworzyć w znacznej mierze na podstawie archiwaliów, które od 2017 r. są przechowywane w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.
Ewa z domu Piaszczyńska i Jerzy Stolarscy należeli do pierwszych roczników urodzonych i dorastających w niepodległej Polsce. „Do owego tragicznego pokolenia Kolumbów, które miało +dojrzeć w blasku wolności+. Do generacji, która +nie zaznała większego kontrastu pomiędzy latami szkolnymi a latami oznaczającymi wejście w życie+” – pisze Kujawa.
Ich dzieciństwo upłynęło beztrosko. Oboje urodzili się w zamożnych warszawskich rodzinach, uczyli się w najlepszych szkołach średnich. Planowali dalszą naukę na studiach, jednak ich plany i marzenia zostały w brutalny sposób zweryfikowane we wrześniu 1939 r. Wkroczenie wojsk niemieckich i sowieckich do Polski wymusiło na nich przedwczesne osiągnięcie dorosłości.
Upadek III Rzeszy i zakończenie działań wojennych nie spowodował, że zniknęła rozbieżność pomiędzy młodzieńczymi marzeniami a rzeczywistością lat 40. Nie nastąpiła upragniona wolność, o którą walczono przez 6 lat. Wielu z dawnych żołnierzy podziemia doznało represji ze strony nowych władz. Stało się tak również w przypadku Ewy i Jerzego Stolarskich – akowców, powstańców warszawskich, żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. W 1947 r. małżeństwo wróciło do Polski, a dwa lata później zostali aresztowani przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. Ich historia odzwierciedla losy wielu żołnierzy AK, w tym żołnierzy batalionów „Zośka” czy „Parasol”, którzy w 1949 r. trafili do komunistycznych więzień.
Autor przywołał również słowa Józefa Zawadzkiego, ojca Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”, który pisał o tym pokoleniu: „Polska takiej młodzieży w historii swojej jeszcze nie miała. Bywała młodzież bardzo ideowa, która nie umiała wcielać w życie swoich ideałów, bywała też młodzież bojowa, która w końcu zaprzepaszczała idee. Ale takiej młodzieży, która łączyłaby wielkie tradycje historycznych ruchów niepodległościowych z walką o charakter człowieka – to Polska jeszcze nie miała”.
Album jest w całości poświęcony przedstawicielom tego pokolenia, którzy są „cichymi bohaterami walki o niepodległość” – czytamy.
„Mamy do czynienia z albumem prezentującym +zwykłą+ rodzinną historię warszawskiej pary konspiratorów Armii Krajowej, wywodzących się z normalnej inteligenckiej rodziny, jakich były tysiące: dzieciństwo, młodość, przerwana wojną, konspiracja, powojenne lata. Opowiedziana […] historia zaczyna się w latach II Rzeczypospolitej, kończy po II wojnie światowej, po drodze czytelnik śledzi ich udział w walce o niepodległość w czasie wojny. Oglądając ten album, można dojść do wniosku, że stanowi on swego rodzaju egzemplifikację losu tysięcy warszawskich rodzin” – napisał w recenzji prof. Grzegorz Mazur.
Prywatna dokumentacja i pamiątki rodzinne po Ewie i Jerzym Stolarskich przekazała w 2017 r. do zasobu IPN Marianna Jedlińska, przyjaciółka Ewy Stolarskiej i jej brata Andrzeja Piaszczyńskiego. W tym czasie IPN uruchomił projekt Archiwum Pełne Pamięci. Projekt ma na celu pozyskiwanie od osób prywatnych dokumentów i zdjęć związanych z historią Polski, na którą składają się dzieje poszczególnych osób i całych rodzin.
Materiały przekazane przez Mariannę Jedlińską były jednymi z pierwszych przyjętych do IPN w ramach tego projektu. Najstarsze dokumenty pochodzą z XIX w. – są to dokumenty rodzinne, uniwersyteckie czy zawodowe. W archiwum znalazło się 2 500 fotografii dokumentujących życie rodzinne i Polskę przed wybuchem II wojny światowej, a także zapiski prowadzone przez Ewę i Jerzego od lat 30. Archiwum zawiera również przedwojenne legitymacje i świadectwa szkolne Ewy i Jerzego, a z czasów wojny kenkarty, dokumenty szkolne, zaświadczenie o przynależności do AK, dokumentacja dotycząca nadania Warszawskiego Krzyża Powstańczego.
Wśród dokumentów znalazły się również listy z 1944 i 1945 r., w tym do obozów jenieckich czy wysyłane pocztą polową 2 Korpusu Polskiego do Wielkiej Brytanii.
„Dużą wartość mają materiały związane z obozami jenieckimi, w tym zawiadomienie, w którym stalagu przebywała Ewa Stolarska, pamiątkowe kalendarzyki i przepustki wydawane już po wyzwoleniu. Niezwykle interesujące są także dokumenty odnoszące się do służby w II Korpusie Polskim i Pomocniczej Lotniczej Służbie Kobiet – książeczka żołdu, dokumenty o weryfikacji stopnia wojskowego, Certificate of Registration, Pay Book, legitymacja z Polish Board of Technical Studies i inne” – wymienia autor.
Album poświęcony Ewie i Jerzemu stał się również okazją do umieszczenia fotografii wielu, dotąd anonimowych, żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego – m.in. Barbary Jurasz, łączniczki AK, która zginęła w Powstaniu Warszawskim czy aresztowanej i rozstrzelanej przez gestapo w maju 1943 r. Anastazji Konopczyńskiej.
Album „A miało być tak pięknie… Historia Ewy i Jerzego Stolarskich” Wojciecha Kujawy ukazał się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
