Brama obozu Auschwitz z napisem Arbeit Macht Frei. Fot. PAP/A. Grygiel
75 lat temu, 11 października 1943 r., Niemcy rozstrzelali przed Ścianą Straceń na dziedzińcu bloku 11 w KL Auschwitz 54 Polaków. Wśród nich było 28 członków zorganizowanego w obozie przez rtm. Witolda Pileckiego konspiracyjnego Związku Organizacji Wojskowej.
Egzekucja była konsekwencją wytropienia przez Niemców obozowej konspiracji. Między 16 a 29 września 1943 r. aresztowali 74 osoby. Wszyscy zostali osadzeni w bunkrach bloku 11. Jak podaje Adam Cyra, historyk przez wiele lat związany z Muzeum Auschwitz, gestapo - po śledztwie połączonym z intensywnymi przesłuchaniami i biciem - część więźniów zwolniło. Większość została rozstrzelana.
Niemcy dokonali egzekucji 11 października 1943 r. Zastrzelili 54 osoby, w tym 28 członków Związku Organizacji Wojskowej. Zgładzili wówczas m.in. członków jej dowództwa: płk. Juliusza Gilewicza i jego brata mjr. Kazimierza Gilewicza, kpt. Tadeusza Paolone, który w obozie występował pod nazwiskiem Tadeusza Lisowskiego, ppłk. Teofila Dziamę, Jana Mosdorfa, mjr. Zygmunta Bończę-Bohdanowskiego, adiutanta Józefa Piłsudskiego ppłk. Kazimierza Stamirowskiego, a także Kazimierza Szafrańskiego.
Egzekucję wykonali esesmani: Friedrich Stiewitz, zaginiony później i uznany po wojnie za zmarłego, oraz Wilhelm Clausen, który zmarł w więzieniu w Krakowie w 1948 r. w trakcie przygotowań do procesu.
Ruch oporu w obozie był organizowany od początku jego istnienia. Jesienią 1940 r. powstała grupa Polskiej Partii Socjalistycznej, która szybko rozwinęła akcję pomocy współwięźniom. Za pośrednictwem cywilnych robotników i organizacji konspiracyjnych nawiązała łączność z podziemiem w Krakowie i Warszawie, dokąd wysyłano informacje z obozu. Działali w niej m.in. Stanisław Dubois i Norbert Barlicki.
W październiku 1940 r. rtm. Witold Pilecki (w obozie pod nazwiskiem Tomasz Serafiński) zorganizował Związek Organizacji Wojskowej. Działalność polegała głównie na zdobywaniu żywności i odzieży. Podnoszono na duchu więźniów, kolportowano informacje z zewnątrz i przekazywano poza obóz meldunki za pośrednictwem uciekinierów.
W lutym 1941 r. płk Kazimierz Rawicz (w obozie pod nazwiskiem Jan Hilkner) założył Związek Walki Zbrojnej; od 1942 r. - Armia Krajowa. W kierownictwie znaleźli się także Dziama, Paolone i Bernard Świerczyna.
Jesienią 1941 r. zaczęły się organizować grupy więźniów związanych z Narodową Demokracją i Obozem Narodowo-Radykalnym. Inicjatorami byli prof. Roman Rybarski i Jan Mosdorf.
Później powstawały kolejne grupy konspiracyjne, m.in. płk. Aleksandra Stawarza i rtm. Włodzimierza Kolińskiego. Obok grup w Auschwitz zaczęły działać organizacje w Birkenau, m.in. płk. Jana Karcza.
Pod koniec 1941 r. ZWZ zainicjował akcję scaleniową obozowego ruchu oporu. Dowództwo objął Rawicz (ZWZ). We władzach znaleźli się Rybarski, Dubois, Mosdorf i Pilecki. Po deportacji Rawicza do KL Mauthausen dowództwo przejął płk Gilewicz. Grupa działała w obozie macierzystym Auschwitz I, Auschwitz II-Birkenau, a także w podobozie Buna.
W 1943 r. Niemcy podjęli szereg akcji przeciwko ruchowi oporu. Rozbili kierownictwo wojskowe. W zbiorowych egzekucjach - 25 stycznia i 11 października - zamordowali 105 więźniów.
Represje nie zdusiły oporu. Tuż po zgładzeniu działaczy powstały nowe ośrodki. Lewicowy, złożony z członków PPS, komunistów i bezpartyjnych działał w obozie macierzystym Auschwitz. Należał do niego m.in. późniejszy premier PRL Józef Cyrankiewicz.
Drugi ośrodek powstał w Birkenau, gdzie funkcjonowało w 1943 r. kilka grup. W szpitalu istniała komórka konspiracyjna Alfreda Fiderkiewicza. Ratowali więźniów, zwłaszcza wybitnych polityków i naukowców. Czynili także przygotowania do samoobrony w przypadku wybuchu powstania lub próby likwidacji więźniów.
Na przełomie lat 1942 i 1943 powstały w obozie organizacje więźniów innych narodów: Austriaków, Belgów, Rosjan, Niemców, Czechów, Jugosłowian, Żydów z Sonderkommanda, których Niemcy wykorzystywali przy obsłudze komór gazowych i krematoriów.
Na początku 1943 r. z inicjatywy Austriaków rozpoczęto rokowania w celu połączenia wszystkich grup - polskich i niepolskich. W maju utworzono wspólną Grupę Bojową Oświęcim. W 1944 r. przyłączyły się do niej polskie organizacje wojskowe, co zaowocowało powołaniem wspólnej Rady Wojskowej Oświęcim. (PAP)
autor: Marek Szafrański
szf/ itm/
