Zygmunt II August

Dzięki staraniom matki Zygmunt August już w dzieciństwie, za życia ojca (vivente rege), został wybrany w 1529 r. i rok później koronowany na króla Polski, jednak faktyczne rządy monarsze na tronie polskim objął w 1548 roku, po śmierci Zygmunta Starego. Mimo wcześniejszego panowania na Litwie w latach 1544–1548, dopiero zaczął zdobywać doświadczenie jako władca.

Pierwszy okres panowania Zygmunta II Augusta

W pierwszym okresie panowania, wzorem ojca, opierał się przede wszystkim na magnaterii i senacie oraz na swoim dziedzicznym tronie litewskim. Wobec szlacheckiego stronnictwa reform, domagającego się na kolejnych sejmach z lat 1548–1559 zniesienia przewagi możnych, egzekucji dóbr i praw, uregulowania kwestii wyznaniowych oraz unii z Litwą, prowadził politykę odkładania decyzji.

Zygmunt II August i Barbara Radziwiłłówna

Decydujący wpływ na postawę króla w pierwszych latach jego panowania, a w konsekwencji na stosunki wewnętrzne w Polsce, miała jego walka o uznanie związku z Barbarą Radziwiłłówną. Pierwsza żona Zygmunta Augusta, Elżbieta Habsburżanka, zmarła w 1545 r. Dwa lata później jego romans z Barbarą, wdową po wojewodzie trockim Stanisławie Gasztołdzie, przypieczętował potajemny ślub. Po objęciu przez Zygmunta tronu związek ten nabrał znaczenia politycznego, a po jego ogłoszeniu zbulwersował opinię publiczną, zwłaszcza w Koronie. Szczególnie niezadowolona była, mająca duży wpływ na syna, królowa-matka, ponieważ to małżeństwo było niezgodne z jej osobistymi planami politycznymi. Zygmunt August ustępstwami oraz obietnicami wobec duchowieństwa i szlachty przeforsował jednak koronację Barbary w 1550 r., jednak po roku królowa zmarła. W 1553 r. król ponownie się ożenił. Jego żoną została Katarzyna, siostra jego pierwszej żony.

Polityka zewnętrzna Zygmunta II Augusta

W sprawach zewnętrznych pierwsze dziesięciolecie rządów Zygmunta Augusta nie przyniosło przełomowych wydarzeń. Traktat z cesarzem Ferdynandem I Habsburgiem zawarty w 1549 r. potwierdzał dobrosąsiedzkie stosunki obu monarchii – przewidywał m.in. wzajemną pomoc przeciwko buntującym się poddanym, a Zygmunt miał zaprzestać popierania Jana Zapolyi na Węgrzech. W 1553 r. Zygmuntowi udało się również odnowić traktat pokojowy z Turcją.

Kolejne rozejmy (1549, 1556) Wielkiego Księstwa Litewskiego z Iwanem IV zapewniały pokój z Moskwą, a rozejm z 1557 r. pomyślnie regulował dla króla Polski stosunki z wielkim mistrzem Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Sytuację zmienił najazd Iwana IV na Inflanty w 1558 r., który doprowadził do objęcia przez Zygmunta Augusta w 1559 r. nad nimi protektoratu, a w 1561 r., wraz z sekularyzacją Zakonu Kawalerów Mieczowych, poddanie Inflant polskiemu panowaniu. W 1563 r. rozpoczęła się również pierwsza wojna północna Polski i Litwy z Moskwą, angażująca także Szwecję i Danię do walki o dominium maris Baltici.

Sprawa Inflant przyczyniła się do zmiany postawy Zygmunta Augusta w polityce wewnętrznej: władca poparł program reform wysuwany przez obóz egzekucyjny. Obejmował on m.in. rewizję tytułów posiadania królewszczyzn, przeznaczenie 1/4 dochodów z ich rewindykacji na utworzenie stałego wojska zaciężnego (kwarcianego), wzmocnienie sejmu czy zniesienie jurysdykcji kościelnej nad świeckimi.

Zygmunt II August i Unia Lubelska

Zygmunt August w 1564 r. zrezygnował również z dynastycznych praw dziedzicznych Jagiellonów w Wielkim Księstwie Litewskim. Na sejmie lubelskim 28 czerwca 1569 r. doszło do unii realnej pomiędzy Polską a Litwą. Osobiste rządy Zygmunta Augusta zmieniały się, niejako za jego przyzwoleniem, w ustrój demokracji szlacheckiej, chociaż realna władza monarsza nie została uszczuplona.

Zygmunt II August i kwestie wyznaniowe

W kwestiach wyznaniowych król wykazywał tolerancję, chociaż nie poparł reformacji, czego oczekiwała od niego szlachta różnowiercza, a także idei utworzenia kościoła narodowego. W 1564 r. przyjął uchwały soboru trydenckiego, jednak nie dopuścił do zaognienia stosunków wyznaniowych w państwie. Idee tolerancji przyświecały „zgodzie sandomierskiej” kalwinów, luteranów i braci czeskich, a potwierdzał je mandat Zygmunta Augusta o niesądzeniu za „herezję”. 

Zygmunt II August i sprawy morskie

Zygmunt August przywiązywał dużą wagę do spraw morskich, do sytuacji na Bałtyku i interesów Polski w tym rejonie. Służyła temu pozostająca na żołdzie króla tzw. flota kaperska, jednak monarcha myślał również o utworzeniu stałej królewskiej floty polskiej na Bałtyku. W 1568 r. powstała Komisja Morska — pierwszy tego typu urząd w Europie, który zajmował się całością spraw morskich, a nie tylko budową floty wojennej. Kaprowie Zygmunta Augusta, w jego imieniu, występowali przeciwko handlowi kierującemu się do moskiewskiej Narwy, co było wbrew interesom Gdańska i państw mających swoje interesy na Bałtyku.

Zakończona w 1570 r. wojna północna nie przyniosła Zygmuntowi Augustowi sukcesu – „żegluga narewska” nie została powstrzymana, a sam król nie doczekał zbudowania własnej floty. Za pomoc w wojnie inflanckiej dopuścił natomiast brandenburskich Hohenzollernów do prawa dziedziczenia w lennych Prusach Książęcych, co było  później jedną z przyczyn ich odpadnięcia od Polski. Doprowadził jednak do zintegrowania Prus Królewskich z Koroną oraz rozszerzenia praw królewskich w zbuntowanym przeciwko morskiej aktywności Jagiellona Gdańsku.

Zygmunt II August jako człowiek kultury

Był znawcą sztuki i literatury, interesował się również historią. Okres jego panowania to apogeum polskiego „złotego wieku”. Król był protektorem wybitnych twórców. W kancelarii królewskiej pracowało grono wybitnych humanistów, pisarzy i historyków, m.in. Łukasz Górnicki, Stanisław Hozjusz, Jan Kochanowski, Marcin Kromer czy Andrzej Frycz Modrzewski. Monarcha gromadził książki, kolekcjonował klejnoty, inicjował przedsięwzięcia architektoniczne, założył galerię obrazów, zamawiał cenne tkaniny dekoracyjne, a także utrzymywał na dworze stałą kapelę.

Zygmunt August, ostatni z dynastii Jagiellonów, zmarł 7 lipca 1572 r. w Knyszynie; został pochowany na Wawelu.