Benedykt Dybowski. Fot. CBN Polona
Wśród polskich zesłańców znaleźli się także przyrodnicy, którzy wnieśli wielki wkład w poznanie fauny, flory i geologii Syberii. Oto sylwetki kilku z nich.
Aleksander Piotr Czekanowski (1823-1876)
Urodził się w Krzemieńcu na Wołyniu. Studiował geologię w Dorpacie, gromadził zbiory geologiczne uniwersytetu w Kijowie. W powstaniu nie brał udziału, został jednak aresztowany ponieważ prowadził dom otwarty i wśród jego gości bywali również ludzie rozpolitykowani. W 1863 r. skazano go na 6 lat katorgi na Syberii – początkowo odbywał ją na Zabajkalu. Mimo srogiego klimatu i ciężkiej pracy kontynuował pracę naukową. Badał budowę geologiczną tzw. Lądu Angary, dokonując obserwacji meteorologicznych za pomocą przyrządów własnego pomysłu. Dwa lata później uzyskał u władz zwolnienie z prac przymusowych. Przeniesiono go do Irkucka. Pod auspicjami Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, badał m.in. południową część guberni irkuckiej (lata 1869 - 71).
Prowadził badania w północnej części jeziora Chubsuguł w Mongolii. Podał dane o geologii rejonu Dolnej Tunguzki (1873 r.), gdzie odkrył pokłady węgla, południowego biegu Leny oraz rejonu Oleniok (lata 1874 – 75). W 1876 r. pozwolono mu przyjechać do Petersburga, gdzie rozpoczął opracowywanie zebranych materiałów geograficznych, geologicznych i paleontologicznych. Zajmował się kolekcjonowaniem skamieniałości roślin i owadów. Opisał i nazwał 11 gatunków (9 zwierząt i 2 rośliny). Jego nazwiskiem nazwano także inne gatunki organizmów – 23 skamieniałości oraz 5 współczesnych roślin. Za swoje badania otrzymał m.in. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (w 1870 r.). Jego imieniem nazwano pasmo górskie na Syberii - Góry Czekanowskiego. Zmarł w Petersburgu.
Jan Czerski (1845-1892)
Wraz z częścią młodzieży swojej szkoły wstąpił w lutym 1863 r. do oddziału partyzanckiego, uformowanego w lasach guberni witebskiej. Po potyczce z wojskami rosyjskimi w końcu kwietnia, oddział został rozbity, a Czerski dostał się do niewoli. Został wcielony do batalionu armii carskiej w Omsku na Syberii, bez prawa powrotu do kraju. Pozwolono mu natomiast na badania geologiczne i paleontologiczne w rejonie Omska. W 1869 roku został zwolniony ze służby wojskowej z powodu złego stanu zdrowia. Podjął samokształcenie w zakresie nauk przyrodniczych. Dzięki pomocy Benedykta Dybowskiego został bibliotekarzem Syberyjskiego Oddziału Cesarsko – Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz kustoszem i konserwatorem zbiorów przyrodniczych. Wkrótce potem wyjechał do Petersburga. W latach 1873-76 badał Sajany - syberyjskie pasmo górskie. W latach 1877-81 prowadził badania geologiczne brzegów Bajkału. Opracował pierwszą mapę geologiczną wybrzeża tego jeziora i Sajanów. W latach 1881-82 badał basen Dolnej Tunguzki i rzeki Selengi. Początkowo mieszkał w Omsku a następnie w Irkucku. W roku 1885 uzyskał amnestię i wyjechał do Petersburga na zaproszenie rosyjskiej Akademii Nauk. Prowadził badania geologiczne traktu pocztowego od Irkucka do Uralu. W 1891 roku odbył ekspedycję w rejon rzek Kołyma i Indygirka.
Zmarł na serce podczas wyprawy do dolnego biegu Kołymy w 1892 roku (wyprawę dokończyła żona Mawra). Upamiętniają go na Syberii Szczyt Czerskiego w Górach Chamar – Daban nad Bajkałem oraz dwa pasma górskie (Góry Czerskiego): jedno w Jakucji, drugie w Kraju Zabajkalskim oraz Przełęcz Czerskiego i Kamień Czerskiego koło Listwianki nad Bajkałem. Jego nazwisko zostało umieszczone w nazwach trzech gatunków zwierząt kopalnych z rejonu Syberii. Trzykrotnie był nagradzany medalami Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego.
Wiktor Ignacy Godlewski (1831-1900)
Urodził się na Mazowszu. Jako ornitolog – amator, dostarczał okazy ptaków do Gabinetu Zoologicznego Szkoły Głównej w Warszawie. Podczas powstania został mianowany przez Rząd Narodowy naczelnikiem powiatu. W roku 1864 był zesłany na Syberię, gdzie razem wraz z Benedyktem Dybowskim prowadził badania fauny i flory oraz środowiska przyrodniczego Syberii. Był współautorem 10 prac naukowych dotyczących jeziora Bajkał. Wspólnie z Dybowskim dokonał w 1871 roku, według własnej metody, pierwszego pomiaru głębokości południowej części Bajkału. Został nagrodzony złotym medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego za pionierskie badania Syberii. Jego imię nosi kilka gatunków zwierząt bajkalskich.
Po powrocie z zesłania osiedlił się w majątku Smolechy w pobliżu Ostrowi Mazowieckiej. W 1992 r. z inicjatywy Gminnego Ośrodka Kultury i Sportu w Bogutach-Piankach, rodzinnej miejscowości Wiktora Godlewskiego, zaczęto nadawać medal jego imienia za działania na rzecz przyrody
Benedykt Dybowski (1833-1930)
Urodził się w guberni mińskiej. Studiował medycynę, nauki przyrodnicze, paleontologię na uniwersytetach w Dorpacie, Wrocławiu, Berlinie. Uzyskał tytuł doktorski, przedstawiając wyniki badań nad rybami Inflant. Był komisarzem powstańczego Rządu Narodowego na Litwę oraz Białoruś. Aresztowany w 1864 roku. został skazany na śmierć. Dzięki wstawiennictwu zoologów niemieckich kara śmierci została zamieniona na 12 lat zesłania na Syberię. Zbierał materiały faunistyczne najpierw w w pobliżu miejscowości Czyta. Kontynuował pracę na zboczach gór Jabłonowych. Pozyskał do współpracy innego zesłańca, Wiktora Godlewskiego. Otrzymali pozwolenie na zamieszkania nad Bajkałem i w bardzo ciężkich warunkach, często przy 40-stopniowym mrozie, z pomocą własnoręcznie sporządzonych narzędzi rozpoczęli badanie fauny tego jeziora. Godlewski badał również faunę lądową - ssaki i ptaki. W roku 1868 uczestniczył w ekspedycji generała Skałkowa do Kraju Amurskiego, Usuryjskiego i Nadmorskiego. Dzięki staraniom Towarzystwa Geograficznego i Akademii Nauk w Petersburgu w roku 1876 uzyskał pozwolenie na powrót do kraju.
Uczestniczył w wyprawie na Kamczatkę. Otrzymał stanowisko lekarza okręgowego w Pietropawłowsku. Założył na Kamczatce szpitale dla trędowatych, zwalczał epidemie. Zakupił za własne pieniądze konie i renifery, zawożąc je na Wyspę Beringa. Chcąc pomóc tubylcom w walce z niedożywieniem, założył na Wyspach Komandorskich i na Kamczatce hodowle kóz oraz królików Przyczynił się do powstania rezerwatów soboli. Odkrył 400 gatunków zwierząt zamieszkujących Bajkał i napisał o tym jeziorze przeszło 40 prac naukowych. Uznawany jest za jednego z twórców polskiej limnologii (nauka o wodach zbiorników śródlądowych). Zyskał uznanie i przyjaźń autochtonicznej ludności, którą leczył. Jednocześnie mógł opisać ich życie i zwyczaje, a także pomógł w zebraniu słownictwa ludności Kamczatki. Zebrał mnóstwo bardzo ciekawych eksponatów - ubrania z futer, uprzęże, harpuny, modele domów, kajaków i łodzi. Do najcenniejszych okazów należy kompletny szkielet krowy morskiej, podarowany mu przez mieszkańców wyspy Beringa. Uznaje się, że jest on jedynym zachowanym na świecie kompletnym szkieletem tego zwierzęcia, wytępionego w XVIII wieku. Z części zbiorów Dybowskiego powstało muzeum zoologiczne na Uniwersytecie Lwowskim. Zbiory przyrodnicze, antropologiczne i etnograficzne opracowane przez Dybowskiego są także w muzeach Warszawy, Kijowa, Moskwy i Irkucka.
W roku 1883 objął katedrę zoologii Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie pracował do emerytury w roku 1906. Jego grób znajduje się na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Odkrył 116 gatunków skorupiaków, 30 gatunków mięczaków, 18 gatunków ryb a także nowy podgatunek jelenia, dziś nazwanego jego imieniem. Na podstawie zebranych przez niego okazów jego brat Władysław, opisał kolejnych 88 gatunków mięczaków i 9 gatunków gąbek. Ornitolog Władysław Taczanowski, na podstawie okazów przesłanych przez Dybowskiego opisał 434 gatunki ptaków Syberii (w tym 80 wcześniej tam nieznanych lub nienotowanych). Ponad sto gatunków zwierząt i roślin nazwano imieniem Dybowskiego, ponadto jego imię nosi kilka stacji naukowych, jedna z wysp archipelagu Komandorów a także szczyt i łańcuch górski na Kamczatce. Został odznaczony Złotym Medalem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Był członkiem wielu towarzystw naukowych.
Przedstawieni przeze mnie ludzie wykazali patriotyzm, wielkie zainteresowania naukami przyrodniczymi, posiadali otwarte umysły i umiejętność prowadzenia badań. Ogromną siłą woli doszli w bardzo trudnych warunkach do wielkich osiągnięć. Niejednokrotnie przejawiali głęboką empatię w stosunku do ludzi wśród których żyli na zesłaniu, zrozumienie i szacunek dla innych kultur. Oddali Syberii swoje serca i siły.
Jerzy Wysokiński
(artykuł nadesłany do redakcji portalu dzieje.pl)
