Dzięki starym fotografiom Wieliczki sprzed prawie stu lat udało się ustalić dokładną historię dwóch wielickich pomników: Niepodległej Polski i Poległych Wieliczan. Elementy obu z nich zostały zawarte w odsłoniętym w maju w Wieliczce pomniku Odrodzenia Polski.
Fotografie, które wykonał Władysław Gurgul, znajdują się w archiwum fotograficznym Muzeum Żup Krakowskich "Wieliczka". Kolekcja historycznych fotografii muzeum liczy ok. 2 tys. zdjęć kopalni i Wieliczki, z czego ok. 800 to widoki miasta lub pojedynczych budynków.
Właśnie podczas przygotowywania wystawy "Wieliczka. Miasto utrwalone w kadrze", prezentowanej do 15 listopada na Zamku Żupnym w Wieliczce, kurator wystawy i główny inwentaryzator zbiorów muzeum dr Barbara Konwerska zwróciła uwagę na drobny szczegół na jednej z fotografii – ni to cień, ni to drzwi budynku.
"Po zeskanowaniu ze szklanej kliszy i powiększeniu okazało się, że jest to kamienny blok, składający się z trzech części. Czyżby pomnik Niepodległej Polski?" – opowiada dr Konwerska. Wątpliwości rozwiało kolejne zdjęcie Władysława Gurgula. Znajdował się na nim ten sam kamienny pomnik w innym ujęciu.
"Po zeskanowaniu ze szklanej kliszy i powiększeniu okazało się, że jest to kamienny blok, składający się z trzech części. Czyżby pomnik Niepodległej Polski?" – opowiada dr Barbara Konwerska. Wątpliwości rozwiało kolejne zdjęcie Władysława Gurgula. Znajdował się na nim ten sam kamienny pomnik w innym ujęciu.
W pamięci Wieliczan pomnik Niepodległej Polski od początku stał w Parku im. Mickiewicza. W rzeczywistości najpierw postawiono go przy pl. Sobieskiego, tj. na obecnych Plantach, między Zamkiem Żupnym a magistratem, i znacznie wcześniej niż się dotąd uważało – wynika z ustaleń dr Barbary Konwerskiej.
"Rada Regencyjna ogłasza niepodległość 7 października 1918 roku. Już 8 października Rada Miasta Wieliczki zbiera się i popiera działania niepodległościowe. A 4 listopada na placu Sobieskiego zostaje wmurowany i poświęcony kamień węgielny pod pomnik Niepodległej Polski" – relacjonuje dr Konwerska, podkreślając duże zaangażowanie patriotyczne mieszkańców Wieliczki.
"Kiedy ten pomnik stanął, nie wiadomo, bo nie udało się znaleźć materiałów, ale podejrzewam, że dość szybko, patrząc na jego prostą bryłę. Można przypuszczać, że koniec 1918 i początek 1919 roku" – uważa.
Nie wiadomo też, kiedy pomnik został przeniesiony do Parku im. Mickiewicza. Zachowało się zdjęcie Władysława Gurgula, pokazujące pomnik Niepodległej Polski już w nowym miejscu. Zdjęcie potwierdza, że to ten sam pomnik.
Wiadomo natomiast, że 4 listopada 1926 roku w miejscu pomnika Niepodległej Polski na pl. Sobieskiego odsłonięto całkiem nowy pomnik - Poległych Wieliczan. Zachowała się relacja z tej uroczystości w prasie, na zdjęciu widać, że jest to to samo miejsce.
"W Wieliczce działało Towarzystwo Upiększania Miasta, które uznało, że ten poprzedni pomnik jest nieładny. Powstał nowy pomnik – Poległych Wieliczan, według projektu prof. Stefana Chmiela" - wyjaśnia badaczka.
Pomnik składa się z dwóch elementów. Na dole kamienny cokół z płaskorzeźbą żołnierza ginącego na froncie, a z boków dwie tablice z 76 nazwiskami poległych Wieliczan od 1914 – do 1920 roku. Górna część to orzeł z rozpostartymi skrzydłami na skale, trzymający w szponach zerwany łańcuch.
Prawdopodobnie na początku II wojny światowej pomnik Poległych Wieliczan został zburzony przez hitlerowców – wynika ze wspomnień mieszkańców Wieliczki. Inna wersja mówi, że pomnik został rozebrany na czas tworzenia plant wielickich, a po wybuchu wojny nie zdążył wrócić na swoje miejsce. "Obie wersje mogą być prawdziwe, istnieje bowiem prawdopodobieństwo, że przeniesiony pomnik był przechowywany na terenie miasta i został zniszczony przez okupanta" – uważa Barbara Konwerska.
Z kolei stojący w Parku Mickiewicza pomnik Niepodległej Polski, jak wynika z innych przekazów, został zakopany przez mieszkańców Wieliczki, chcących uchronić go przed zniszczeniem. Część tego pomnika została zachowana. Po wojnie odkopano ją i stała nadal w Parku Mickiewicza. Gdy w latach 90. XX wieku z wielickich Plant usunięto pomnik Armii Czerwonej – w jego miejsce przeniesiono ocalały element z pomnika Niepodległej Polski.
W maju 2015 roku odtworzono orła na skale, czyli fragment pomnika Poległych Wieliczan, i nałożono na cokół utworzony z bryły pomnika Niepodległej Polski. Całość złożyła się na pomnik Odrodzenia Polski. "W ten sposób mamy elementy dwóch pomników w jednym" – podkreśla Barbara Konwerska.
Pomnik Odrodzenia Polski, wykonany przez artystę rzeźbiarza Stanisława Anioła, został odsłonięty i poświęcony 3 maja 2015 roku - w pierwszą rocznicę kanonizacji św. Jana Pawła II, w 224. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja oraz w roku 725-lecia lokacji miasta. W akcie erekcyjnym zawarto krótką historię pomnika, nie uwzględniającą ostatnich ustaleń dr Barbary Konwerskiej.
Złożenie wieńców pod pomnikiem Odrodzenia Polski było jednym z punktów wielickich obchodów 97. rocznicy odzyskania niepodległości. (PAP)
hp/ dym/
