40 lat temu umarł Stanisław Rembek - świadek wojen, pisarz pechowy

"Jednym z największych pechowców pomiędzy literatami" nazwał Rembeka krytyk literacki Tomasz Burek (1938-2017), przypominając, że choć "tworzyć i publikować zaczął bardzo wcześnie, to w ciągu długiego żywota zdołał ogłosić cztery zaledwie książki własne". "Główną bowiem sprawę jego pisarstwa stanowiła wojna polsko-bolszewicka. Przeżycia frontowe roku 1919 i 1920 uformowały w zasadniczym stopniu świadomość i osobowość twórczą Rembeka, określiły jego profil pisarski, stając się natchnieniem i tworzywem dwu wydanych przezeń w okresie międzywojennym książek: »Nagan« i »W polu«. W niesuwerennej Polsce nie mógł Rembek przyznawać się głośno do wielkiego doświadczenia swojej młodości. A wymienione książki nie mogły, rzecz jasna, liczyć na oficjalne wznowienia" - napisał Burek w posłowiu do II wydania "Nagana" w 1990 roku.

"O pechu Rembeka pisali liczni krytycy, bo ten pech polegał przede wszystkim na tym, że jego koronnym tematem i także doświadczeniem biograficznym była wojna polsko-bolszewicka. On do niej powracał i o niej potrafił najlepiej, obok Józefa Mackiewicza, w naszej literaturze pisać" - powiedział Bartłomiejowi Kabatowi prof. Maciej Urbanowski, edytor "Dzieł zebranych" Rembeka wydawanych przez Państwowy Instytut Wydawniczy od 2020 roku, w rozmowie opublikowanej przez "Teologię polityczną" w 2022 roku.

"Rembek zawsze daleki był od tradycyjnych ocen, takich jak bohaterstwo czy odwaga: motywacją odwagi w jego prozie może być złowrogi instynkt samozniszczenia, a epizod bohaterski to chwila, gdy żołnierz traci zdolność racjonalnej oceny."

Po raz pierwszy "Nagan" ukazał się w roku 1928. "Już tu zaznaczyły się najlepsze cechy prozy Rembeka: zgęszczenie psychologicznych motywacji, wyraziste, kontrastowe portrety bohaterów" - napisała prof. Anna Nasiłowska w artykule pt. "Wizja artylerzysty" ("Polityka", 2009). Powieść "W polu", opublikowana w 1937 r., też przedstawia wojnę polsko-bolszewicką jako niszczący żywioł. "Rembek zawsze daleki był od tradycyjnych ocen, takich jak bohaterstwo czy odwaga: motywacją odwagi w jego prozie może być złowrogi instynkt samozniszczenia, a epizod bohaterski to chwila, gdy żołnierz traci zdolność racjonalnej oceny" - dodała prof. Nasiłowska.

"Książkę »W polu« Stanisława Rembeka powinien przeczytać każdy Polak. I dobrze się zastanowić, ile krwi, życia i męczeństwa ludzkiego kosztowało wywalczenie tego, co w tej chwili z takim zapałem marnujemy - niepodległości" - mówi PAP pisarz i krytyk Marek Oramus. "Obraz wojny jaki się z tej powieści wyłania, mało ma równych nawet w literaturze światowej, gdzie ten temat był eksploatowany często i przez największych" - dodaje.

"Jak u Conrada i w jego prozie testowane są rozmaite postawy wobec wielkich wartości, zwłaszcza honoru czy wierności. Powieść »W polu« dobrze ten wpływ ukazuje" - ocenił prof. Maciej Urbanowski.

"W swej prozie, prócz pokazywania sugestywnych i porażających obrazów wojennej walki oraz scen batalistycznych, starał się zgłębić przeżycia ludzi w krańcowych sytuacjach. Opisywał je jako potencjalna ofiara. Poszukiwał środków, które mogłyby oddać doświadczenie wojny totalnej" - napisał Marek Klecel w artykule pt. "Pisarz dwóch wojen. Stanisław Rembek (1901–1985)" ("Biuletyn IPN", 2019). "Skupiał się na najtrudniejszych i najbardziej bolesnych wydarzeniach wojennych. Nie podkreślał jednak wagi polskiej martyrologii i nie deklarował wprost swego patriotyzmu, lecz wiarygodnie ukazywał prawdę i tajemnicę wojny" - dodał.

Maria Dąbrowska, która zgłosiła powieść Rembeka do prestiżowej nagrody "Wiadomości Literackich", uznała, że "W polu" pod wieloma względami przewyższa "Na zachodzie bez zmian" Ericha Marii Remarque’a".

"Karol Irzykowski mówił tak: jest Beck, jest Szembek, ale za kilkanaście lat będzie tylko Rembek. Zobaczycie" - słowa przedwojennego krytyka literackiego przywołała Joanna Siedlecka w telewizyjnym programie "Sądy i przesądy" (2020) poświęconym Stanisławowi Rembekowi. "To niestety się nie sprawdziło. I to zupełnie" - skomentowała.

"Nawet wśród studentów polonistyki i akademików Stanisław Rembek nie jest nazwiskiem oczywistym. Także pewnie dlatego, że w przypadku starszych pokoleń nie widniał w spisach lektur na polonistyce – był pisarzem po prostu nieobecnym" – powiedział Tomaszowi Zapertowi, prof. Urbanowski w audycji pt. "Stanisław Rembek – przywracanie należnego mu miejsca" ("Trójka", 2022). "Pytanie o przyczyny tej nieobecności? Różne są odpowiedzi: jedną jest to, że najważniejsze swoje Rembek książki poświęcał wojnie roku 1920. Inna odpowiedź mówi o tym, że ukazywał w krytycznym świetle Rosję i Rosjan. Pisał także o kwestiach zdrady, kolaboracji, a więc tematach niewygodnych w okresie PRL-u" - wyjaśnił. "A fakt, że przez dłuższy czas był związany z wydawnictwem PAX również nie ułatwiało wejścia na literackie salony czy to PRL-u, czy to opozycji" - dodał prof. Urbanowski.

Już przed wojną wielu ówczesnych krytyków i pisarzy a także oficjalne kręgi rządowe i opiniotwórcze, niechętnie odniosło się do wojennych książek Rembeka. "Zwłaszcza zaś uzurpujący sobie prawo do miana jedynego batalisty, upatrujący w Rembeku głównego rywala, Juliusz Kaden-Bandrowski, ostro go atakował, nazywając bolszewikiem, oskarżając o bolszewickie sympatie" - napisała Joanna Siedlecka we wstępie do "Dzienników. Roku 1920 i okolic" wydanych w 1997 roku. To, co Rembek opisywał, "nie pasowało bowiem zupełnie do kształtowanego przez propagandę i drugorzędną literaturę obrazu tej wojny".

"Zarówno bowiem »Nagan« jak i »W polu« - historia zagłady pewnej kompanii, nie »krzepiły serc«, nie pokazywały wojenki i ułanów niczym na obrazach Kossaka lub w legionowych piosenkach" - oceniła Joanna Siedlecka.

"Prawdziwym bohaterem opowieści Rembeka jest bowiem żołnierski znój, fizyczne zezwierzęcenie, kiedy człowiek nie myśli o niczym, tylko o odrobinie wytchnienia, o tym, by zasnąć choćby na stojąco" - mówi PAP Marek Oramus.

Stanisław Ehrenberg (tego nazwiska używał do 1920 roku) urodził się w Łodzi 6 lipca 1901 roku, jako syn Edmunda i Kazimiery z Osmanowiczów. W 1909 roku Ehrenbergowie przeprowadzili się do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie Stanisław uczył się najpierw w gimnazjum rosyjskim, a następnie w Gimnazjum im. Henryka Dąbrowskiego. Był harcerzem, redagował szkolną gazetę "Razem". W 1914 r. zaczął prowadzić dziennik. "Gdy wracałem, ujrzałem niespodziewanie na Kaliskiej pruskich huzarów śmierci" - odnotował w jego pierwszym zdaniu, 13 grudnia, zajęcie Piotrkowa przez Niemców. "W mieście, pomimo że wszyscy przedtem bardzo obawiali się przybycia Niemców, na ulicach były tłumy" - zapisał.

W 1918 r. Rembek został członkiem tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej. W 1919 r. przerwał naukę i wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego. Został kanonierem w 1. Baterii 10. Kaniowskiego Pułku Artylerii Lekkiej. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Do rezerwy przeszedł 17 stycznia 1921 roku.

"Rembek miał także pecha w tym sensie, że on ciągle rzeczywiście zderzał się z władzą. Był pisarzem odważnym, który miał swoje widzenie świata i ono nie wpisywało się w polityczne, propagandowe schematy."

Od 1924 r. uczył języka polskiego kolejno w Gimnazjum Żeńskim im. M. Konopnickiej w Radomiu, w Gimnazjum Żeńskim w Łęczycy, a potem w Gimnazjum Koedukacyjnym Rosyjskiego Towarzystwa Dobroczynności w Równem Wołyńskiem. "Otrzymawszy w 1928 honorarium po wydaniu powieści »Nagan«, odbył dłuższą podróż; odwiedził Czechosłowację, Austrię, Włochy, Francję. Następnie przez około pół roku przebywał w Algierii, pracując jako kreślarz w biurze budowlanym; reportaże z pobytu w Algierii zamieszczał w „Tygodniku Ilustrowanym” (1928/29). Po powrocie do kraju, zamieszkał w 1929 r. w Milanówku i pracował jako urzędnik pocztowy w Warszawie" - czytamy w Biogramie na stronie Instytutu Badań Literackich.

W 1934 r. wrócił do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie pracował do 1938 r. jako nauczyciel w Szkole Handlowej oraz w Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum Kupieckim. W 1935 r. ożenił się z Marią z Dalewskich Dehnelową. W 1938 r. uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich w zakresie języka polskiego, historii oraz nauki o Polsce.

Publikował m.in. w "Kurierze Porannym", "Polityce" i "Prosto z Mostu". W 1939 r. otrzymał nagrodę literacką miasta Kalisza im. Adama Asnyka.

Wybuch II wojny przerwał jego rodzącą się karierę pisarską. We wrześniu 1939 roku walczył w wojnie obronnej. Okupację przeżył w Grodzisku Mazowieckim, zapisując ówczesną codzienność w "Dzienniku okupacyjnym" - był członkiem AK, brał udział w tajnym nauczaniu. Aby przeżyć – handlował i wyprzedawał co cenniejsze rzeczy.

Po wojnie napisał i wydał w 1947 roku w prywatnej oficynie Kuthana powieść "Wyrok na Franciszka Kłosa"‚ poruszającą drażliwy problem kolaboracji. "Jedną z najlepszych książek o okupacji, wielu twierdzi, że najlepszą" - przypomniał Leopold Tyrmand w 1967 roku.

"Nieoczekiwanego bohatera stworzył Stanisław Rembek w tej powieści. Był to pierwszy antybohater w polskiej literaturze powojennej. Ciągle brzmi on jak memento dla przyszłości. Nic więc dziwnego, że orędownikom bogoojczyźnianych cnót, jak również rzecznikom nowego totalitarnego ładu i porządku książka ta wydała się herezją niemożliwą do strawienia" - napisał Marek Nowakowski w "Kulturze niezależnej" (1985).

"Rembek miał także pecha w tym sensie, że on ciągle rzeczywiście zderzał się z władzą. Był pisarzem odważnym, który miał swoje widzenie świata i ono nie wpisywało się w polityczne, propagandowe schematy" - wyjaśnił prof. Urbanowski. Tak było też w wypadku "Wyroku na Franciszka Kłosa". Swoją recenzję tej powieści Jacek Bocheński opublikowaną w 1948 roku w "Literackim Dzienniku Ludowym" zatytułował "Pijacka plotka o okupacji".

Na powojennej karierze pisarza zaciążyły jego wcześniejsze publikacje. Żołnierz, pisarz, nauczyciel, działacz konspiracyjny, przez peerelowską cenzurę został skazany na zapomnienie i literacki niebyt. "Wie się o Andrzejewskim, Rudnickim, Brandysie, bo swoi, bo mieszczą się w raz na zawsze ustalonych hierarchiach, mimo wszelkim odchyleń, dewiacji i zgrzytów rodzinnych, bo pili razem stalinowskie pomyje, dławiąc się i krztusząc, a potem plując i brzydząc się samych siebie" - napisała Joanna Siedlecka.

"Sam fakt, że Rembek podejmował temat wojny polsko-bolszewickiej czy to, że opisywał Rosję w swoich opowiadaniach historycznych jako pewną groźną z punktu widzenia wspólnoty narodowej siłę, powodowało, że w PRL był on pisarzem nie do przyjęcia (albo do przyjęcia w określonych dawkach czy w określonych tekstach). Dlatego też nie był specjalnie pieszczony przez ówczesną krytykę literacką" - powiedział prof. Maciej Urbanowski w "Teologii Politycznej".

"Niepieszczony" przez krytykę, skazany przez władze PRL na zapomnienie Rembek chwytał się, by przeżyć, rozmaitych zajęć, często pozostając na utrzymaniu żony, bibliotekarki.

W 1956 roku miał znów "swoje pięć minut" - opublikował w wydawnictwie PAX "Balladę o wzgardliwym wisielcu i dwie gawędy styczniowe". Później jednak nie udało mu się wydać ani "Wianka Malwiny" o powstaniu listopadowym, ani "Przemocy i szabli" o Józefie Wybickim, ani tym bardziej, "Dziennika wojny roku 1920". Publikacja w 1958 r. "W polu" u Jerzego Giedroycia w Instytucie Literackim w Paryżu pogrążyła pisarza na kolejne długie lata - Rembek był pierwszym krajowym literatem, który zdecydował się na publikację pod własnym nazwiskiem we "wrogim, dywersyjnym", emigracyjnym wydawnictwie. "To jest hańba. Kolega Rembek wydał za granicą książkę antyradziecką" - miał powiedzieć poeta Jan Śpiewak na zebraniu literatów. "Od tego czasu moja kariera literacka skończyła się zupełnie" - napisał Rembek 8 marca 1960 r. w liście do Wiesława Wohnouta (1902-88) przewodniczącego Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie.

Stanisław Rembek zmarł 21 marca 1985 r. w wieku 84 lat. Nie doczekał wznowień swoich książek, ani ich ekranizacji. Juliusz Machulski wyreżyserował "Szwadron" na podstawie "Ballady o wzgardliwym wisielcu" w 1992 roku, natomiast Andrzej Wajda nakręcił "Wyrok na Franciszka Kłosa" w 2000 roku.

Paweł Tomczyk (PAP)

top/ dki/