Już 1,5 tys. książek z zaginionego księgozbioru w Cyfrowej Bibliotece Jesziwy

Piotr Nazaruk z Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” podkreślił w rozmowie z PAP, że inspiracją do poszukiwań zaginionego księgozbioru jesziwy było przypadkowe odkrycie podczas przeglądania zdigitalizowanych zbiorów w cyfrowej bibliotece Żydowskiego Instytutu Historycznego w 2020 r. „Na niektórych hebrajskich egzemplarzach zobaczyłem pieczątki lubelskiej jesziwy. Wiedząc o zagadkowej historii zaginięcia księgozbioru i o tym, że zachowało się tylko pięć książek z tej kolekcji, zacząłem szukać dalej. Tylko tego dnia namierzyłem ich 130. Uznałem, że to musi być dopiero wierzchołek góry lodowej” – wspomniał ekspert.

Dotychczas lubelscy badacze zidentyfikowali około 1,5 tys. książek, które przechowywane są w zbiorach różnych bibliotek, szkół religijnych oraz kolekcjach prywatnych na całym świecie. Nazaruk zwrócił uwagę, że nie ma możliwości przetransportowania ich z powrotem do Lublina, chociażby z tak prozaicznego względu, że stanowią po prostu czyjąś własność. „Jedynym sposobem na przywrócenie tego księgozbioru Lublinowi jest stworzenie właśnie Cyfrowej Biblioteki Jesziwy” – wyjaśnił.

W internetowym katalogu gromadzone są szczegółowe informacje na ich temat, takie jak: tytuł, autor, miejsce i data wydania, nazwa drukarni. Do większości pozycji umieszczone są skany stron tytułowych oraz linki odsyłające do cyfrowej wersji książki. „Namierzenie tych dzieł nie jest takie łatwe. To bardzo żmudna praca, wymagająca przeglądania tysięcy książek on-line w poszukiwaniu tych, które mają pieczątki lubelskiej jesziwy. Podobnie jest podczas wyjazdów, kiedy ręcznie – niemalże kartka po kartce – sprawdzamy zasoby magazynów różnych instytucji” – opisał Nazaruk.

„Namierzenie tych dzieł nie jest takie łatwe. To bardzo żmudna praca, wymagająca przeglądania tysięcy książek on-line w poszukiwaniu tych, które mają pieczątki lubelskiej jesziwy. Podobnie jest podczas wyjazdów, kiedy ręcznie – niemalże kartka po kartce – sprawdzamy zasoby magazynów różnych instytucji.”

Eksperci odwiedzili do tej pory m.in. Wyższe Seminarium Duchowne we Włocławku, gdzie książki trafiły za sprawą hebraisty ks. Józefa Kruszyńskiego, który przed wojną był rektorem KUL. Natomiast w magazynach biblioteki Żydowskiego Instytutu Historycznego odnaleziono już niemal 600 książek z lubelskiej jesziwy. Część z tych najcenniejszych egzemplarzy ma zostać wkrótce zeskanowana.

Zapytany o zawartość odnalezionego księgozbioru ekspert przekazał, że przede wszystkim są to książki religijne, m.in. wydania Biblii rabinicznych z komentarzami, Talmudy Babilońskie i Jerozolimskie, szereg komentarzy do Talmudu, dzieła dotyczące żydowskiego prawa religijnego, responsy czyli pytania i odpowiedzi różnych rabinów.

W zbiorze znajduje się też jedna sztuka teatralna na temat króla Saula, dokładnie to purimszpil czyli przedstawienie wystawiane tradycyjnie podczas święta Purim, w którym prezentowane są w zabawny sposób wątki z Księgi Estery. Jest również kilka dzieł maskilów czyli uczestników Haskali, zwolenników asymilacji i europeizacji Żydów.

Najstarsza książka odnaleziona w bibliotekach cyfrowych pochodzi z 1545 roku - to jeden z traktatów talmudycznych, wydany w Wenecji. „Te XVI-wieczne dzieła są zabytkami sztuki drukarskiej, ale dla mnie osobiście najcenniejsze są tzw. osierocone książki, bo zdarzają się, że została po nich tylko oderwana karta przedtytułowa – nie ma oprawy, kartek, strony tytułowej, ale ostała się jedna dosłownie kartka z pieczątką lubelskiej biblioteki. Za każdym razem chwyta to za serce, że tyle te książki zdołały przetrwać” – dodał Nazaruk.

Przeglądając odnalezione księgi można się natknąć na notatki, podpisy z nazwiskami, rysunki studentów lubelskiej uczelni. Część posiada również naklejki z danymi darczyńcy książki, m.in. jak się nazywał i skąd pochodził.

Wśród istotnych ośrodków drukarstwa żydowskiego w Polsce badacz wymienił m.in. Kraków, Lublin, Warszawę i Józefów pod Biłgorajem, który był jednym z największych takich ośrodków w XIX w. Jest też sporo egzemplarzy wydrukowanych na terenie dzisiejszej Ukrainy, np. w Żółkwi i Lwowie. „Zdziwiła mnie duża liczba kobiet, które zajmowały się drukowaniem książek. W Lublinie była to na przykład znana Necha Herszenhornowa, która przejęła biznes po swoim zmarłym mężu. We Lwowie była to Pesa Bałaban, a w Wilnie Debora Rom” – wymienił ekspert.

Do dzisiaj zachowały się jedynie archiwalne zdjęcia czytelni, która mieściła się przy synagodze lubelskiej uczelni. Zaś według planów magazyn biblioteki znajdował się w piwnicy. Na niektórych egzemplarzach są pieczątki, gdzie wpisywano informacje, na jakiej półce i którym rzędzie znajduje się książka. „Na tej podstawie w przyszłości można rozrysować układ przestrzenny tej biblioteki i dowiedzieć się, czy dzieła były ułożone tematycznie lub alfabetycznie” – wskazał Nazaruk.

W budynku Jeszywas Chachmej Lublin przy ul. Lubartowskiej wyeksponowanych jest obecnie ok. 20 książek pochodzących z jej oryginalnego księgozbioru, które po latach powróciły do Lublina.

Założona w 1930 roku przez rabina Majera Szapiro Jeszywas Chachmej Lublin, czyli Uczelnia Mędrców Lublina, była największą uczelnią talmudyczną w Polsce. Na potrzeby utworzenia biblioteki zorganizowano akcję, podczas której w całej Polsce i na świecie zebrano kilkadziesiąt tysięcy woluminów, bezcennych starodruków i rękopisów.

Chociaż rozpowszechniona pogłoska głosi o spaleniu tego księgozbioru przez wojska niemieckie w pokazowym pożarze na dziedzińcu uczelni w 1940 r., w rzeczywistości księgozbiór ten ocalał i doczekał wyzwolenia w gmachu dzisiejszej Biblioteki Wojewódzkiej im. Łopacińskiego w Lublinie. W 1946 r. biblioteka Jesziwy została przekazana do Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej w Warszawie (dzisiejszy ŻIH). Stamtąd część kolekcji już w 1947 r. wyjechała do Izraela w ramach porozumienia z Uniwersytetem Hebrajskim w Jerozolimie i z czasem rozproszyła się po świecie.

Cyfrowa Biblioteka Jesziwy dostępna jest na stronie internetowej: https://teatrnn.pl/wystawy/cyfrowa-biblioteka-jesziwy/ (PAP)

gab/ dki/