Partyzanci z oddziału AK „Nerwy” prowadzą sześciu jeńców, prawdopodobnie Niemców. 1943–1944. Fot. z zasobu IPN
ZWZ-AK jest uważana za największe i najlepiej zorganizowane podziemne wojsko działające w okupowanej przez Niemców Europie. W skład AK weszło ok. 200 organizacji wojskowych, działających pod okupacją niemiecką i sowiecką. Kluczowym momentem walki Armii Krajowej była akcja „Burza”.
1939
-----
26 września – W nocy z 26 na 27 września 1939 r., kilkanaście godzin przed kapitulacją obleganej przez Niemców stolicy, grupa wyższych rangą oficerów z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim przy współudziale prezydenta miasta Stefana Starzyńskiego zawiązała konspiracyjną organizację Służba Zwycięstwu Polski (SZP). Stała się ona zalążkiem Polskiego Państwa Podziemnego. Przy Komendzie Głównej SZP zorganizowano Radę Polityczną złożoną z przedstawicieli PPS, SL i SN. Komisarzem Cywilnym został działacz PPS, Mieczysław Niedziałkowski.
27 września – W Warszawie powołano tajną organizację harcerską Szare Szeregi, blisko współpracującą z podziemiem zbrojnym, stanowiącą formę przygotowania do służby wojskowej.
5 października – Członkowie SZP przygotowali zamach na przebywającego w Warszawie w celu odebrania defilady wojsk niemieckich Adolfa Hitlera. Na trasie przejazdu samochodu z Hitlerem wzdłuż Alei Ujazdowskich znajdował się ładunek wybuchowy złożony z 500 kg trotylu, który z nie do końca ustalonych powodów nie został zdetonowany. Akcją dowodził płk Franciszek Niepokólczycki „Teodor”.
13 listopada – Decyzją polskiego rządu we Francji SZP przemianowano na Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Kierował nim z Francji – jako minister ds. kraju – gen. Kazimierz Sosnkowski. Dowódcą krajowym został, awansowany na generała brygady – Stefan Rowecki „Grot”. ZWZ rozbudowywał swoje struktury i tworzył podziemne wojsko, pracował nad scalaniem organizacji konspiracyjnych, zajmował się szkoleniem kadr i gromadzeniem broni, prowadził działalność propagandową i podejmował akcje sabotażowo-dywersyjne, organizował wywiad i kontrwywiad, przeciwdziałał niemieckiemu terrorowi. Tworzył podstawy organizacyjne i kadrowe dla przyszłego powstania zbrojnego.
1940
-----
6 marca – Nowy komendant Obszaru Nr 3 Lwów ZWZ, obejmującego tereny okupacji sowieckiej, gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski w drodze do Lwowa został aresztowany przez NKWD przy przekraczaniu granicy okupacji niemiecko-sowieckiej na Sanie pod Jarosławiem.
20 kwietnia – Powołano Związek Odwetu ZWZ, którego celem miało być prowadzenie działań sabotażowych przeciwko okupantom.
18 czerwca – Z powodu klęski we Francji wódz naczelny i premier rządu RP na uchodźstwie gen. Władysław Sikorski mianował płk. Stefana Roweckiego zastępcą komendanta głównego ZWZ z prawem podejmowania samodzielnie pilnych decyzji w przypadku braku łączności z rządem, a 30 czerwca Komendantem Głównym ZWZ, z równoczesnym ustanowieniem Komendy Głównej ZWZ w kraju.
Grudzień – Na polecenie gen. Roweckiego w Biurze Informacji i Propagandy utworzono specjalną komórkę „N” (od października 1941 r. Samodzielny Podwydział N, zwany „Akcją N”) zajmujący się dywersją, wojną psychologiczną i propagandą wymierzoną przeciwko Niemcom.
1941
-----
21/22 stycznia – Komendant ZWZ we Lwowie Leopold Okulicki został aresztowany przez NKWD.
14 lutego – Gen. Władysław Sikorski w obawie przed inwazją Niemiec na Wielką Brytanię wystosował rozkaz nakazujący zwiększenie intensywności akcji dywersyjnych.
15/16 lutego – Do okupowanej Polski zrzucono pierwszych Cichociemnych mających wzmacniać kadry ZWZ.
Lipiec/sierpień – Rozpoczęto realizację planu „Wachlarz”, mającego na celu podjęcie działań dywersyjnych przyspieszających klęskę Niemiec w wojnie ze Związkiem Sowieckim.
26 listopada – Komenda Główna ZWZ zakończyła opracowywanie Statutu Wojskowych Sądów Specjalnych, który doprecyzowywał procedurę wydawania i wykonywania wyroków za zdradę i współpracę z okupantem.
1942
-----
14 lutego – Premier RP gen. Władysław Sikorski wydał rozkaz przekształcenia Związku Walki Zbrojnej w Armię Krajową. AK była konspiracyjną organizacją wojskową stanowiącą integralną część Sił Zbrojnych RP. Podlegała Naczelnemu Wodzowi i Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. W zamierzeniach rządu miała być organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną, a jej Komendant Główny jedynym, upełnomocnionym przez rząd dowódcą krajowej siły zbrojnej. Głównym zadaniem AK było prowadzenie walki o odzyskanie niepodległości przez organizowanie i prowadzenie samoobrony oraz przygotowanie armii podziemnej na okres powstania powszechnego, które miało wybuchnąć na ziemiach polskich w okresie militarnego załamania Niemiec.
7 października – Z rozkazu dowódcy warszawskiego Związku Odwetu kpt. Jerzego Lewińskiego „Chuchra” oddziały AK dowodzone przez por. Józefa Pszennego „Chwackiego” i por. Zbigniewa Lewandowskiego „Zbyszka” przeprowadziły w okolicach Warszawy akcję „Wieniec” w celu zablokowania niemieckiego transportu kolejowego. W jej wyniku wykolejeniu uległy dwa parowozy, dwa wagony kolejowe oraz jeden wagon osobowy; biorący udział w akcji członkowie AK nie odnieśli żadnych obrażeń.
Listopad – Komendant główny Armii Krajowej gen. Stefan Rowecki wydał rozkaz nawiązania kontaktu między Komendą Główną AK a członkami żydowskich formacji bojowych. W grudniu Armia Krajowa po raz pierwszy przekazała broń konspiracji żydowskiej w getcie warszawskim.
31 grudnia – W nocy z 31 grudnia na 1 stycznia oddziały AK na Zamojszczyźnie rozpoczęły walkę z Niemcami wspierającymi akcję wysiedlenia ludności polskiej. Policja oraz oddziały niemieckiego wojska otrzymały wsparcie pancerne i lotnicze. Walki trwały do lutego 1943 r. na terenach leśnych w pobliżu Zamościa i Krasnobrodu.
1943
-----
22 stycznia – Powstało Kierownictwo Dywersji (Kedyw) Komendy Głównej AK. Jego dowódcą został płk August Emil Fieldorf „Nil”. Struktura organizacyjna Kedywu obejmowała biuro studiów oraz referaty: szkoleniowy, wywiadu, operacyjny, łączności, produkcji konspiracyjnej, sabotażu kolejowego, przemysłowego, telekomunikacyjnego, chemicznego i bakteriologicznego.
13 lutego – Organizacja Specjalnych Akcji Bojowych przeprowadziła zamach bombowy na peronie berlińskiego dworca Friedrichstrasse. Według raportu wykonawców w zamachu zginęło 36 gestapowców i SS-manów oraz innych Niemców. Do podobnych ataków odwetowych doszło w kwietniu tego samego roku w Berlinie i we Wrocławiu.
26 marca – Grupy Szturmowe Szarych Szeregów w ramach tzw. Akcji pod Arsenałem odbiły aresztowanego przez Niemców kilka dni wcześniej harcmistrza Jana Bytnara „Rudego” oraz 25 innych więźniów politycznych, przewożonych z siedziby gestapo przy Alei Szucha do więzienia na Pawiaku. W akcji dowodzonej przez Stanisława Broniewskiego „Orszę” i Tadeusza Zawadzkiego „Zośkę” zginęło czterech Niemców, a dziewięciu zostało ranionych. Rany odniosło także dwóch akowców, a jeden został schwytany przez gestapo.
19 kwietnia – Na wieść o wybuchu powstania w getcie warszawskim Armia Krajowa rozpoczęła realizację planu akcji „Getto” skoordynowanej z Żydowską Organizacją Bojową.
30 czerwca – Niemcy aresztowali komendanta głównego AK gen. Roweckiego „Grota”. Jego obowiązki przejął gen. Tadeusz Komorowski „Bór”.
20 listopada – Gen. Komorowski „Bór” wydał rozkaz o rozpoczęciu planu „Burza”. Stwierdzał on m.in.: „Wobec wkraczającej na ziemie nasze regularnej armii rosyjskiej wystąpić w roli gospodarza. Należy dążyć do tego, aby naprzeciw wkraczającym oddziałom sowieckim wyszedł polski dowódca mający za sobą bój z Niemcami i wskutek tego najlepsze prawo gospodarza. Miejscowy dowódca polski winien się zgłosić wraz z mającym się ujawnić przedstawicielem cywilnej władzy administracyjnej u dowódcy oddziałów sowieckich i stosować się do jego życzeń”. Z militarnego punktu widzenia „Burza” była próbą współpracy polsko-sowieckiej w walce z Niemcami, natomiast w wymiarze politycznym jej celem było skłonienie Sowietów do uznania polskich praw do ziem II Rzeczypospolitej, na które wkraczała Armia Czerwona.
1944
-----
29 stycznia – Na odcinku trasy kolejowej Kraków–Lwów między Podłęzem a Grodkowicami członkowie krakowskiego Kedywu dowodzeni przez mjr. Stanisława Więckowskiego „Wąsacz” dokonali nieudanego zamachu na pociąg specjalny wiozący Hansa Franka do Lwowa, gdzie obchodzono 4. rocznicę powstania Generalnego Gubernatorstwa.
1 lutego – Członkowie zgrupowania „Agat” dokonali udanego zamachu na znienawidzonego przez mieszkańców Warszawy szefa SS i policji na okręg warszawski Franza Kutscherę, na którego wcześniej wyrok śmierci wydał płk August Emil Fieldorf „Nil”. W akcji zginęło sześciu jej uczestników, m.in. Bronisław Pietraszewicz „Lot”, Zbigniew Gęsicki „Juno” i Marian Senger „Cichy”. W odwecie za zabicie Kutschery Niemcy nałożyli na Warszawę 100 mln zł kontrybucji oraz rozstrzelali 100 polskich zakładników.
6–13 lipca – W ramach akcji „Burza” oddziały Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgu AK przeprowadziły operację „Ostra Brama” w Wilnie. Jej celem było wyzwolenie okupowanego przez Niemców miasta przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Niemcy dysponowali ok. 17 tys. żołnierzy, artylerią, czołgami i lotnictwem. Siły AK wynosiły 10 tys. piechoty i kawalerii. Do 13 lipca, we współdziałaniu z Armią Czerwoną, udało się wyprzeć Niemców z miasta.
11 lipca – Nieudany zamach na dowódcę SS i policji Wilhelma Koppego, przeprowadzony w Krakowie przez żołnierzy batalionu „Parasol”. W jego wyniku raniono Koppego oraz zabito kilku Niemców. Dowódcą akcji był Stanisław Leopold „Rafał”.
17 lipca – Sowieci aresztowali komendanta Okręgu Wileńskiego AK, płk. Aleksandra Krzyżanowskiego „Wilka”. Rozbrojono i zatrzymano także dowódców i żołnierzy AK; większość z nich trafiła do więzień lub została zesłana na Syberię.
1 sierpnia – O godz. 17 (godzina „W”) wybuchło w okupowanej stolicy Powstanie Warszawskie. Do walki z Niemcami przystąpiło 40–50 tys. powstańców, zaledwie co czwarty – z bronią w ręku. Militarnym celem walk rozpoczętych w Warszawie było wyzwolenie stolicy spod trwającej blisko pięć lat niemieckiej okupacji. Przewidywano, iż walki trwać będą trzy–cztery dni i zakończone zostaną przed wejściem do miasta sił sowieckich. Dowództwo AK zakładało, że Armii Czerwonej zależeć będzie ze względów strategicznych na szybkim zajęciu Warszawy. Liczono również na pomoc aliantów. Powstanie skapitulowało 2 października. Podczas 63 dni walk o stolicę poległo ok. 18 tys. powstańców, 25 tys. zostało rannych. Zginęło również ok. 3,5 tys. żołnierzy z Dywizji Kościuszkowskiej. Straty wśród ludności cywilnej były ogromne i wynosiły ok. 180 tys. zabitych. Po kapitulacji pozostałych mieszkańców Warszawy, ok. 500 tys., wypędzono z miasta, które po powstaniu zostało niemal całkowicie zniszczone.
1945
-----
19 stycznia – w celu uchronienia jak największej liczby żołnierzy AK przed represjami NKWD gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” wydał rozkaz o demobilizacji Armii Krajowej.
15 lutego – W reakcji na rozkaz „Niedźwiadka” z rozkazu płk. Władysława Liniarskiego „Mścisława”, komendanta Okręgu Białystok AK, powołano Armię Krajową Obywatelską działającą na Podlasiu, wschodnim Mazowszu oraz po wschodniej stronie nowej granicy ze Związkiem Sowieckim.
7 marca – NKWD aresztowało gen. Fieldorfa „Nila”, który przebywał w Milanówku pod fałszywym nazwiskiem Walenty Gdanicki. W 1947 r., po pobycie w obozie pracy na Uralu, „Nil” powrócił do Polski.
26 marca – Gen. Okulicki został podstępnie aresztowany przez NKWD w Pruszkowie, do którego przybył na pertraktacje z przedstawicielem dowództwa 1 Frontu Białoruskiego – gen. płk. Iwanowem (pseudonim Iwana Sierowa, szefa kontrwywiadu wojskowego SMIERSz). Wraz z gen. Okulickim Sowieci aresztowali innych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. Delegata Rządu na Kraj Jana Stanisława Jankowskiego i przewodniczącego Rady Jedności Narodowej Kazimierza Pużaka. Uwięziono ich w Moskwie i osądzono w pokazowym procesie, tzw. procesie szesnastu.
7 maja – Rozkazem p.o. naczelnego wodza gen. Władysława Andersa powołano Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj.
1 lipca – Rozwiązanie Delegatury i RJN przyjmowane za koniec działalności Polskiego Państwa Podziemnego. Opublikowano Testament Polski Walczącej, odezwę ideową RJN do narodu polskiego oraz protest przeciwko przejmowaniu władzy przez komunistów, wbrew umowom z Jałty.
4–5 sierpnia – Siły podległe Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj rozbiły więzienie UB w Kielcach i uwolniły kilkuset więźniów. Była to jedna z pierwszych akcji sił podziemia antykomunistycznego.
2 września – Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj została przekształcona w polityczno-wojskowe Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”. Do momentu aresztowania prezesa IV Komendy ppłk. Łukasza Cieplińskiego w listopadzie 1947 r. była to najważniejsza organizacja podziemia antykomunistycznego, kontynuująca tradycje Armii Krajowej i Polskiego Państwa Podziemnego. Józef Franczak, ostatni żołnierz WiN, poległ w walce w październiku 1963 r.(PAP)
Michał Szukała
szuk/ skp /
