Prof. Mariusz Wołos. Fot. PAP/P. Nowak
Sowieci w 1921 r. zdali sobie sprawę z tego, że sowietyzacja Polski nie będzie możliwa. Negocjacje przeniesiono na teren neutralny, do Rygi. Prowadzono je już wówczas na zasadzie partnerstwa, choć na zapleczu negocjacji toczyła się walka wywiadów, o czym nadal niewiele się mówi – wskazał historyk prof. Mariusz Wołos w trakcie debaty poświęconej Traktatowi ryskiemu.
Druga debata profesorska pt. „Traktat ryski – przegrane zwycięstwo?” została zorganizowana przez Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku w 100. rocznicę zawarcia pokoju. Współorganizatorem spotkania było Biuro Programu „Niepodległa”. W debacie prowadzonej przez prof. Włodzimierza Suleję uczestniczyli historycy: prof. Andrzej Chwalba, prof. Krzysztof Kawalec, prof. Grzegorz Nowik oraz prof. Mariusz Wołos.
Pierwsze negocjacje pokojowe były prowadzone w Mińsku i rozpoczęły się w sierpniu 1920 r., kiedy Sowieci parli na Warszawę. Prof. Mariusz Wołos zauważył, że „dopiero niedawno wyszły na jaw daleko idące zakusy Lwa Trockiego, który chciał trzymać polską delegację w Mińsku za drutem kolczastym. Gieorgij Cziczerin co prawda nie chciał stosować takiego rozwiązania, ale uważał, że polska delegacja powinna przebywać w +złotej klatce+, aby odseparować Polaków od Mińska i jego mieszańców. To pokazuje, jak bolszewicy traktowali początkowo polskich negocjatorów”.
W polsko-sowieckich negocjacjach wszystko zmieniło się w momencie zwycięstwa Polaków w Bitwie Warszawskiej. Zrezygnowano wówczas z Mińska jako miejsca prowadzenia rokowań, ponieważ sytuacja się odwróciła i stało się jasne, że to nie bolszewicy będą dyktować warunki. „Sowieci zdali sobie sprawę z tego, że sowietyzacja Polski nie będzie możliwa. Negocjacje przeniesiono na teren neutralny, do Rygi. Prowadzono je już wówczas na zasadzie partnerstwa, choć na zapleczu negocjacji toczyła się walka wywiadów, o czym nadal niewiele się mówi” – mówił prof. Wołos.
Traktat ryski – 100. rocznica
Prof. Andrzej Chwalba zwrócił natomiast uwagę na dziedzictwo postanowień Traktatu ryskiego. „To dziedzictwo jest dla nas najważniejsze, ponieważ do dziś rzutuje na politykę historyczną Polski, państw bałtyckich, Rumunii, a także Rosji” – ocenił historyk. W trakcie dyskusji prof. Chwalba przypomniał także, iż po Bitwie Warszawskiej zastanawiano się, czy należy kontynuować natarcie, a zdania w tym zakresie były podzielone. Konstrukcją delegacji polskiej do Rygi zajął się Sejm, który miał inną wizję granicy i prowadzenia negocjacji niż Naczelnik Państwa. Warunki wstępne – dotyczące głównie kwestii granicy – ustalono w kraju, ale liczono, że zostaną ustalone preliminaria pokojowe. „Przekonano się jednak, że kraj czeka na zakończenie wojny. Ludzie z nadzieją oczekiwali tego, co w Rydze się wydarzy. Większość polityków wyszła zatem naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa, aby podpisać porozumienia” – powiedział badacz.
Prof. Grzegorz Nowik wyjaśniał, że obie delegacje jechały do Rygi z takimi samymi instrukcjami. „Każda strona chciała posiadać linię kolejową rokadową, równoległą do granicy, wiodącą z Wilna do Lwowa. Delegacje rozpoczęły rozmowy 20 września, kiedy rozpoczęła się Bitwa Niemeńska. Od jej wyniku zależało, kto zrealizuje cel podstawowy, jakim była linia kolejowa tak ważna w kontekście przyszłych ewentualnych konfliktów” – mówił historyk. Prof. Nowik przypomniał też, że w Rydze od 6 sierpnia do 7 września obradowała konferencja państw bałtyckich. Państwa te zdawały sobie sprawę, że w wypadku przegranej Polski w drugiej kolejności to one utraciłyby niepodległość. „W Rydze Piłsudski chciał prowadzić grę na dwóch fortepianach – gdyby niepowodzeniem zakończyły się negocjacje polsko-sowieckie, można było odwołać się do alternatywnego partnera” – uznał historyk. Również państwa bałtyckie, poza Litwą, były zainteresowane wspólnymi ustaleniami z Polską.
Prof. J. Kłaczkow: Traktat ryski chronił nas przed Sowietami przez niemal 20 lat
W trakcie dyskusji prof. Krzysztof Kawalec odwołał się do historii, która wydarzyła się kilka lat po wojnie polsko-sowieckiej. Kiedy Piłsudski dokonywał oceny korpusu oficerskiego, wśród dwóch najwyżej ocenionych oficerów znalazł się Edward Rydz-Śmigły. Jednak Piłsudski, jako pewnego rodzaju zarzut, zastrzegł, że nie jest pewien, czy w sytuacji konfliktu Rydz-Śmigły byłby w stanie właściwie ocenić siły własne oraz siły nieprzyjaciela. „Mówię o tym dlatego, że w końcu 1920 r. Piłsudski stanął przed podobnym dylematem – oceny tego, czym dysponuje Polska, a czym jej wycieńczony przeciwnik. Chyba ten bilans nie wypadł tak, aby zachęcić Piłsudskiego do dalszych działań. Wiedział również, a dowiódł tego rok 1920, że społeczna wytrzymałość była już na wyczerpaniu. Nie zdewaluował zatem polskiej delegacji w Rydze i nie wymusił dalszej fazy działań wojennych” – ocenił historyk.
Traktat pokojowy kończący wojnę polsko-bolszewicką został zawarty 18 marca 1921 r. w Rydze. Jego zapisy wyznaczały granice państwa polskiego na wschodzie. Porozumienie stanowiło również o odszkodowaniach dla Polski i miało regulować sprawy repatriacji oraz polityki wobec ludności polskiej na terenie Rosji Sowieckiej.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/ skp /
