Antoni Olszewski, szef Specjalnej Komisji Mieszanej powołanej w 1921 r., specjalista ds. problematyki odszkodowań i międzynarodowych rewindykacji. Źródło: Wikipedia Commons
Podpisany 18 marca 1921 r. traktat kończył wojnę polsko-bolszewicką i wyznaczał granice państwa polskiego na wschodzie. Będąc jednym z ważniejszych dokumentów okresu międzywojennego dla Europy Środkowej i Wschodniej, wpłynął na charakter terytorialny, polityczny, etniczny i kulturowy odradzającej się RP, usankcjonował granice Białorusi i Ukrainy, a także poruszał – w niespotykanej dotąd skali w prawie międzynarodowym – kwestie restytucji i repatriacji polskich dóbr kultury zagrabionych na przestrzeni dwóch stuleci przez carską Rosję.
Postanowienia zawarte w art. XI Traktatu ryskiego są przykładem realizacji zasady odbudowy integralności narodowego dziedzictwa kultury po I wojnie światowej. Przewidywał on zwrot Polsce wywiezionych w okresie zaborów dóbr kulturalnych, a zwłaszcza bibliotek, księgozbiorów, zbiorów archeologicznych i archiwalnych, dzieł sztuki oraz wszelkiego rodzaju dokumentacji i archiwaliów państwowych, urzędowych, samorządowych lub prywatnych, związanych z ziemiami Rzeczypospolitej Polskiej w granicach z 1921 r., a zwłaszcza tych, które zostały ewakuowane w okresie I wojny światowej. Jednakże przedmioty wchodzące w skład kolekcji, których wartość wynikała z ich określonej całości (np. księgozbiór, zbiór rękopisów) i które stanowiły określoną wartość kulturalną w skali światowej, nie podlegały przekazaniu i miały być zastąpione ekwiwalentnymi przedmiotami z punktu widzenia ich wartości naukowej i artystycznej.
Olszewski i Kuntze
Do wykonania tych postanowień, a zwłaszcza ustalenia spisu i miejsca przechowywania przedmiotów objętych postanowieniami tegoż artykułu, powołana została 7 października 1921 r. Specjalna Komisja Mieszana pod przewodnictwem byłego ministra przemysłu i handlu, znawcy problematyki odszkodowań i międzynarodowych rewindykacji, Antoniego Olszewskiego, i bibliotekarza oraz historyka dr. Edwarda Kuntze, z siedzibą w Moskwie. Miała ona rozpocząć swoją działalność sześć tygodni po ratyfikowaniu traktatu, ale okres ten wydłużył się na skutek perturbacji związanych z ustanowieniem stosunków dyplomatycznych oraz kontaktów gospodarczych.
Posiadająca ekspozyturę w Piotrogrodzie i Warszawie (wraz z doraźnymi placówkami w innych miastach) komisja specjalna podzielona została na kilka podgrup według typów obiektów, wokół których prowadzone były prace na rzecz ich sprowadzenia do Polski. W Podkomisji Muzealnej uczestniczyli dyrektorzy muzeów we Lwowie i Krakowie – Aleksander Czołowski i Feliks Kopera oraz kustosz wawelski Marian Morelowski. W skład Podkomisji Bibliotek i Archiwów Historycznych oraz pomocy naukowej weszli przedstawiciele bibliotek Krakowa, Warszawy i Poznania – Edward Kuntze, Stefan Rygiel, Edward Chwalewik i historyk sztuki Kazimierz Piekarski. W zespole dotyczącym archiwów administracyjnych, pod kierownictwem Witolda Suchodolskiego, wieloletniego naczelnika Wydziału Archiwów Państwowych, pracowali eksperci: Aleksy Bachulski, Piotr Bańkowski, Stefan Bruckner, Szymon Grygorczuk, Marceli Handelsman, Józef Korzeniowski, Wiktor Przecławski, Władysław Semkowicz, Adolf Szczygielski oraz Emil Wierzbicki.
Powrót pomnika Poniatowskiego i widoków Canaletta
W wyniku kilkumiesięcznej działalności komisji do maja 1922 r. powróciło do Polski ogromnej wartości mienie kulturalne. W przebiegu prac charakterystyczny był niezbyt pozytywny stosunek strony sowieckiej do postulatów traktatu, a jednocześnie twarda postawa delegacja polskiej. Spośród najważniejszych zabytków zwrócono wówczas wyposażenie Zamku Królewskiego i Pałacu w Łazienkach wywiezione z Warszawy w 1915 r., pomnik ks. Józefa Poniatowskiego dłuta Bartela Thorvaldsena (1768–1844) wywieziony po Powstaniu Listopadowym przez gen. Iwana F. Paskiewicza do Homla, obraz „Bitwa pod Grunwaldem” Jana Matejki oraz szereg przedmiotów, w tym wywiezione w okresie III rozbioru sztandary i gobeliny (41 sztuk), a wśród nich 15 arrasów wawelskich z serii „Potop”.
W następnych tygodniach powróciło 21 widoków Warszawy pędzla Bernarda Canaletta (1721–1780). Polska otrzymała też częściowo archiwa urzędów gubernialnych „Kongresówki” oraz archiwa Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia. Pozwolono także na przewiezienie z Leningradu (z przerobionego na ośrodek sportowy kościoła św. Katarzyny) do Wołczyna trumny ze szczątkami Stanisława II Augusta Poniatowskiego.
Do końca 1922 r. przekazano 100 gobelinów, 3 tys. rękopisów, kolekcję obrazów Canaletta, kolekcję rycin Uniwersytetu Warszawskiego (ok. 100 tys. sztychów i rycin), ponad 7 tys. rękopisów z Biblioteki Załuskich, zbiory tomicjanów, diariusze sejmowe, rozmaite kolekcje prywatne, rękopisy i inkunabuły wielu znanych dzieł, w tym listy i notatki Radziwiłłów, Chodkiewiczów, Kadłubka, Długosza, Naruszewicza, Kościuszki i Lelewela; dzwony kościelne (7225 sztuk). Oprócz archiwów o znaczeniu historycznym powróciły do Polski archiwa administracyjne, mające dużą wartość dla życia
gospodarczego kraju. Wartość reewakuowanego mienia (poza jego wartością historyczną) szacowano na ponad 120 mln zł (ok. 25 mln ówczesnych dolarów).
Natomiast w 1923 r. powróciły akta Rady Nieustającej z lat 1775–1788 i zostały przekazane Archiwum Głównemu Akt Dawnych w Warszawie, a także akta Komisji Policji Obojga Narodów i Komisji Policji Koronnej (1791–1794), wywiezione po III rozbiorze. Wydano również – wywiezione w 1915 r. – akta miasta Biała Podlaska, a także ze zbiorów prywatnych wróciły przedmioty pochodzące z rezydencji: Sanguszków z Podhorców, Radziwiłłów z Nieświeża i Ołyki oraz Branickich z Rosi.
1927. Układ generalny między Polską a ZSRS
16 listopada 1927 r. podpisano w Warszawie układ generalny między Polską a ZSRS w sprawie zwrotu zabytków archiwalnych i kulturalnych wywiezionych przez carat z ziem polskich. Dotyczył on trzydziestu dwóch spraw nierozstrzygniętych przez komisję specjalną. Na jego mocy wróciły wówczas m.in. obrazy Philipsa Wouwermana (1619–1668), Jeana Antoine’a Watteau (1684–1721), Rembrandta van Rijna (1606–1669), Bartholomeusa van der Helsta (1613–1670), z poloników zaś miecz koronacyjny zwany Szczerbcem, chorągiew wielka koronna i miecz Zygmunta II Augusta oraz seria arrasów wawelskich, a także insygnia orderu Świętego Ducha ofiarowane przez papieża Innocentego XI i biurko („Schreibtisch- Sekretar”) podarowane przez króla Francji Ludwika XIV Burbona Janowi III Sobieskiemu po zwycięstwie pod Wiedniem oraz akta z czasów zaboru rosyjskiego. Powróciły także archiwum i biblioteka Branickich, a Ukraińskie Muzeum Narodowe we Lwowie otrzymało archiwum metropolity kościoła unickiego Andrieja Szeptyckiego (1865–1944), wywiezione w czasie okupacji Galicji Wschodniej w latach 1914–1915 przez wojska rosyjskie.
Zasadnicza część rewindykacji została zakończona z chwilą zwrotu ekwiwalentu za kolekcję numizmatów Uniwersytetu Warszawskiego w 1929 r. Wówczas w siedzibie Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości w Warszawie zorganizowano wystawę wybranych przedmiotów
rewindykowanych i repatriowanych z ZSRS (komisarz wystawy dr Alfred Lauterbach; Komitet Wystawy: m.in. Edward Kuntze, Marian Morelowski, Antoni Olszewski, Władysław Tatarkiewicz, Witold Suchodolski).
Powrót Arrasów
Niepowetowaną zaś stratą w odzyskiwaniu wielu poloników był fakt ich sprzedaży przez Rosję Sowiecką i ZSRS (przedsiębiorstwo „Sowietskij Antikwariat”) na aukcjach zagranicznych .
Wszystkie wydane Polsce dobra kultury stały się własnością państwa polskiego. Przywrócone do polskich zbiorów zagrabione dzieła i dokumenty współtworzą dziś polskie dziedzictwo narodowe. Nie bez przyczyny na 18 marca Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie planuje otwarcie wystawy „Wszystkie arrasy króla. Powroty 2021-1961-1921”. Wystawa będzie prezentować wybitną rangę arrasów na tle polskiej kultury i sztuki oraz ich burzliwe losy od momentu przekazania ich w testamencie Rzeczypospolitej przez króla Zygmunta Augusta (od XVI w. należały do Skarbca Koronnego). Zrabowane i wywiezione do Rosji w 1795 r. zostały rewindykowane na podstawie opisywanego wyżej Traktatu ryskiego i przewiezione w trakcie II wojny światowej przez Rumunię, Francję, Anglię do Kanady, skąd powróciły na Wawel w 1961 r.
Małgorzata Mielczarek
Źródło: MHP
