Maciej Rataj. Fot. NAC
130 lat temu, 19 lutego 1884 r. we wsi Chłopy, w powiecie Rudki, na ziemi lwowskiej, urodził się Maciej Rataj, wybitny polityk ruchu ludowego, marszałek Sejmu w II Rzeczypospolitej i prezes Stronnictwa Ludowego.
„Obok Wincentego Witosa był Rataj pierwszoplanową postacią ruchu ludowego, niekwestionowanym przywódcą, wspaniałym mówcą, publicystą o ciętym piórze i szerokich horyzontach (…) Wywarł wielki wpływ na myśl polityczną ruchu ludowego, na demokratyczną opozycję parlamentarną po przewrocie majowym i na postawy polityczne chłopów w latach trzydziestych” - pisał jego biograf, Arkadiusz Kołodziejczyk.
Ojciec Macieja Rataja posiadał dwuhektarowe gospodarstwo rolne. Maciej po ukończeniu szkoły ludowej uczył się w gimnazjum we Lwowie. Tam wstąpił do Koła Towarzystwa Szkoły Ludowej im. Tadeusza Kościuszki. Był członkiem jego zarządu. Prowadził odczyty dla ludności wiejskiej.
W 1908 roku ukończył filologię klasyczną na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Właśnie w okresie studenckim prawdopodobnie został członkiem Polskiego Stronnictwa Ludowego (dokładna data jego wstąpienia nie jest znana).
Pracował jako nauczyciel łaciny, greki i filozofii w gimnazjum we Lwowie, był też nauczycielem synów księcia Witolda Czartoryskiego z Pełkiń.
Po rozłamie w PSL, który nastąpił w 1913 r., stanął po stronie Wincentego Witosa. Od 1914 r. był członkiem PSL „Piast”.
„Obok Wincentego Witosa był Rataj pierwszoplanową postacią ruchu ludowego, niekwestionowanym przywódcą, wspaniałym mówcą, publicystą o ciętym piórze i szerokich horyzontach (…) Wywarł wielki wpływ na myśl polityczną ruchu ludowego, na demokratyczną opozycję parlamentarną po przewrocie majowym i na postawy polityczne chłopów w latach trzydziestych” - pisał jego biograf, Arkadiusz Kołodziejczyk.
W 1918 r. przeniósł się do Zamościa, gdzie został nauczycielem w gimnazjum. Tam też związał się z PSL „Wyzwolenie”. W styczniu 1919 r. został wybrany posłem do Sejmu Ustawodawczego z zamojskiej listy PSL „Wyzwolenie”.
W pierwszym parlamencie odrodzonej Polski pracował w komisjach: oświaty, spraw zagranicznych i konstytucyjnej. W tej ostatniej pełnił funkcję wiceprzewodniczącego, a następnie przewodniczącego, w dużym stopniu przyczyniając się do opracowania Konstytucji Marcowej (1921) i nowej ordynacji wyborczej do Sejmu i Senatu (1922).
Jako zwolennik zjednoczenia ruchu ludowego był współtwórcą powstałego w październiku 1919 r. wspólnego klubu sejmowego PSL „Piast” i PSL „Wyzwolenie. Objął w nim funkcję wiceprzewodniczącego.
W styczniu 1920 r., po utworzeniu odrębnego klubu PSL „Wyzwolenie” przez działaczy skupionych wokół Stanisława Thugutta, nie wstąpił do niego i pozostał nadal we wspólnym klubie. W konsekwencji wykluczono go z „Wyzwolenia”, co spowodowało jego przejście do PSL „Piast”.
W okresie wojny polsko-sowieckiej 1 lipca 1920 r. został członkiem Rady Obrony Państwa.
24 lipca 1920 r. objął stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w koalicyjnym Rządzie Obrony Narodowej pod prezesurą Wincentego Witosa. Zajmował się unifikacją organizacji szkolnictwa, podnoszeniem kwalifikacji nauczycieli. Za jego urzędowania powstał Państwowy Instytut Nauczycielski. Rozporządzeniem z 1921 r. Maciej Rataj zniósł kary cielesne w szkołach na terenie byłego zaboru pruskiego.
W wyborach parlamentarnych w listopadzie 1922 r. uzyskał mandat poselski z listy PSL „Piast”. 1 grudnia 1922 r. dzięki wsparciu partii centrowych i prawicowych wybrany został marszałkiem Sejmu. Był nim do 1928 roku.
Po zabójstwie prezydenta Gabriela Narutowicza 16 grudnia 1922 r. jako marszałek Sejmu przejął obowiązki głowy państwa i pełnił je do chwili wyboru Stanisława Wojciechowskiego na prezydenta 20 grudnia.
Był jednym z twórców porozumienia pomiędzy PSL „Piast”, Związkiem Ludowo-Narodowym i Chrześcijańską Demokracją, dzięki któremu 28 maja 1923 r. powstał drugi rząd Witosa.
W czasie zbrojnego zamachu stanu, którego dokonał Józef Piłsudski, 14 maja 1926 r. Stanisław Wojciechowski, który zrezygnował z urzędu, przekazał Maciejowi Ratajowi uprawnienia Prezydenta Rzeczypospolitej.
Obowiązki te Rataj pełnił do 4 czerwca, kiedy to władzę przejął od niego Ignacy Mościcki wybrany na prezydenta. Po zamachu majowym, wobec coraz częstych ataków Piłsudskiego na parlament, starał się bronić, jako marszałek Sejmu, jego niezależności.
W wyborach parlamentarnych w marcu 1928 r. uzyskał ponownie mandat poselski. W Sejmie drugiej kadencji był członkiem komisji budżetowej oraz konstytucyjnej.
W latach 1928-1930 przeszedł na pozycje zdecydowanie opozycyjne wobec rządów sanacji. Reprezentując PSL „Piast” brał udział w tworzeniu Centrolewu. Jak pisze Stanisław Konarski, autor życiorysu Rataja w „Polskim Słowniku Biograficznym”, w przeciwieństwie do Witosa, który dopuszczał działania opozycyjne z użyciem siły, Rataj uznawał tylko legalne środki walki politycznej.
Po aresztowaniu we wrześniu 1930 r. Wincentego Witosa, przejął kierownictwo w PSL „Piast”.
W wyborach do Sejmu w listopadzie 1930 r. nie zdobył miejsca w parlamencie.
Odegrał dużą rolę w zjednoczeniu ruchu ludowego. Po utworzeniu w marcu 1931 r. Stronnictwa Ludowego wszedł w skład jego Naczelnego Komitetu Wykonawczego. W tym czasie został redaktorem „Zielonego Sztandaru”, organu prasowego SL. Funkcję tę pełnił do września 1939 r.
W styczniu 1934 r. w związku z polityczną emigracją Wincentego Witosa, skazanego na karę więzienia w procesie przywódców Centrolewu, zajął jego miejsce w Sejmie. Od lutego 1935 r. pełnił funkcję prezesa NKW SL.
Był przeciwnikiem współpracy stronnictwa z opozycyjnym Frontem Morges, endecją i komunistami. Dopuszczał natomiast współpracę z PPS.
W 1937 r. był przeciwnikiem organizacji powszechnego strajku chłopskiego, sceptycznie oceniając jego szansę na sukces, i w obawie przed rozlewem krwi, do którego w istocie doszło.
17 maja 1939 r. po powrocie do kraju Wincentego Witosa przekazał mu kierownictwo Stronnictwa Ludowego.
Po wybuchu II wojny światowej pozostał w kraju. Zaangażował się w powstanie Głównej Rady Politycznej przy Służbie Zwycięstwu Polski. Jednocześnie dążył do rozwinięcia pracy konspiracyjnej przez SL.
Pod koniec listopada 1939 r. został aresztowany przez Niemców. Na początku 1940 r. został zwolniony. Przeniósł się do Otwocka, wkrótce powrócił jednak do Warszawy i w marcu 1940 r. zorganizował Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego, nad którym przejął zwierzchnictwo. Odrzucił projekt powierzenia mu stanowiska delegata rządu na kraj, widząc jego zbyt słabą pozycję względem konspiracji wojskowej – Związku Walki Zbrojnej.
30 marca 1940 r. został ponownie aresztowany. Osadzono go w więzieniu na Pawiaku.
21 czerwca 1940 r. Maciej Rataj razem z innymi więźniami, wśród których był m.in. Mieczysław Niedziałkowski, został rozstrzelany w Palmirach pod Warszawą.
W 1946 r. jego ciało zostało ekshumowane i uroczyście pochowane na cmentarzu w Palmirach.
Maciej Rataj jest autorem „Pamiętników 1918-1927”. (PAP)
tst/ mjs/ ls/
