Wincenty Witos. Fot. PAP/CAF
140 lat temu, 21 stycznia 1874 r., w Wierzchosławicach koło Tarnowa urodził się Wincenty Witos, przywódca ruchu ludowego, trzykrotny premier II RP. Po 1926 r. czołowy przedstawiciel opozycji antysanacyjnej, jeden z przywódców Centrolewu, więzień brzeski.
Wincenty Witos urodził się 21 stycznia 1874 r. we wsi Wierzchosławice w pow. tarnowskim, w biednej rodzinie chłopskiej, posiadającej dwumorgowe gospodarstwo.
W wieku 10 lat rozpoczął naukę w dwuletniej szkole wiejskiej. Pracując jako drwal pomagał w utrzymaniu rodziny.
W 1895 r. związał się ze Stronnictwem Ludowym w Galicji. W latach 1895-1897 odbywał służbę wojskową w armii austriackiej.
Od 1903 r. był członkiem Rady Naczelnej Polskiego Stronnictwa Ludowego. W 1908 r. został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie. W tym samym roku wybrano go na wójta Wierzchosławic - pełnił tę funkcję do 1931 r.
W 1911 r. został posłem do Rady Państwa (parlamentu) w Wiedniu. Dwa lata później ponownie wybrano go do Sejmu Krajowego. Po rozłamie w PSL i powołaniu PSL "Piast" w 1914 r. został jego wiceprezesem. Funkcję tę pełnił do 1918 r.
Po wybuchu I wojny światowej wszedł w skład Naczelnego Komitetu Narodowego. Jako wiceprezes NKN wspierał początkowo organizację Legionów Polskich, widząc w monarchii habsburskiej sprzymierzeńca dla sprawy polskiej. Jednak od 1915 r. wraz z PSL "Piast" coraz bardziej skłaniał się do powiązania sprawy polskiej z zachodnimi mocarstwami i współpracy w tej kwestii z Narodową Demokracją.
W 1916 r. został prezesem Klubu Poselskiego PSL "Piast".
16 czerwca 1917 r. wygłosił pierwsze i ostatnie przemówienie przed członkami Rady Państwa, w którym krytykując Wiedeń za prowadzenie antypolskiej polityki, zapowiedział powstanie niepodległej Polski.
"Naród polski - mówił Witos - naród, który ma za sobą tysiącletnią przeszłość i kulturę, na którym przed półtora wiekiem dokonano zbrodni rozbioru, nigdy nie tylko nie wyrzekł się dążeń do spełnienia swych ideałów, ale udokumentował je czynem. Dowodem tego te liczne jego zbrojne powstania, które choć we krwi utopiono, nie zdołano zabić ducha narodu". Kończąc swoje wystąpienie Witos stwierdził: "Krew bohaterów dała nam owoce, a tymi są: uświadomienie szerokich mas ludności. I gdy dawniej rzucała się w wir walki garstka szlachetnej młodzieży, to dziś jak długą i szeroką jest polska ziemia, jest jedna myśl i jedno pragnienie wolnej, zjednoczonej i szczęśliwej Ojczyzny".
W 1917 r. roku wstąpił do Ligi Narodowej, pozostając jej członkiem do 1918 r.
Jesienią tego samego roku stanął na czele powstałej w Krakowie Polskiej Komisji Likwidacyjnej, która przejęła władzę na obszarze zachodniej Małopolski. Od 1919 r. był posłem do Sejmu Ustawodawczego, w którym pełnił funkcję prezesa Klubu Parlamentarnego PSL "Piast".
W 1920 r., w krytycznym momencie wojny polsko-bolszewickiej, Witos został szefem Rządu Obrony Narodowej; premierem był do 1921 r. Dwa lata później, po zawarciu porozumienia pomiędzy PSL "Piast" i Chrześcijańską Demokracją oraz Związkiem Ludowo-Narodowym, po raz drugi stanął na czele rządu (pod koniec 1923 r., w sytuacji kryzysu gospodarczego i politycznego, wraz z rządem podał się do dymisji). Po raz trzeci premierem został w 1926 r., cztery dni przed zamachem majowym przeprowadzonym przez marszałka Józefa Piłsudskiego. W konsekwencji przewrotu gabinet Witosa ustąpił.
17 maja 1939 r. objął funkcję prezesa PSL i wydał odezwę wzywającą do walki o niepodległość Polski. Stwierdzał w niej m.in.: "Oświadczamy publicznie: jakkolwiek nie myśmy zawinili obecnemu stanowi, wszyscy i wszelkimi środkami będziemy bronić przed każdym najeźdźcą nie tylko naszej niepodległości, ale każdej grudki ziemi! Dla tych celów poniesiemy wszelkie potrzebne ofiary! Nie będziemy też za to żądać od nikogo ani uznania, ani przywilejów, ani zapłaty! Domagać się natomiast będziemy aż do skutku tych praw, które nam się jako obywatelom należą bezwzględnie".
W 1928 r. Witos po raz kolejny wybrany został posłem do sejmu. Tym razem jednak odmówił pełnienia funkcji prezesa Klubu Poselskiego PSL "Piast". W 1930 r. wziął udział w Kongresie Centrolewu w Krakowie, w czasie którego zdecydowanie wystąpił przeciwko rządom sanacji.
W odpowiedzi, jeszcze w 1930 r. Witos został aresztowany, a następnie przewieziony do więzienia wojskowego w Brześciu. Wyszedł na wolność po ponad dwóch miesiącach po wpłaceniu kaucji.
W 1931 r. został przewodniczącym Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego. W tym samym roku zasiadł na ławie oskarżonych w procesie toczącym się przed Sądem Okręgowym w Warszawie, oskarżony razem z innymi działaczami opozycji o planowanie zamachu stanu. Występując przed sądem mówił: "Wysoki Sądzie, ja byłem prezesem tego rządu, który został przez zamach majowy obalony. Nie ja więc knułem zamachy, nie ja robiłem spiski, ale ja wraz z rządem stałem się ofiarą spisku i zamachu. (...) Wierzyłem zawsze i wierzę, że w Polsce jest sprawiedliwość i prawo, ale nie tylko prawo, ale równe prawo dla wszystkich”.
W 1932 r. Witos został skazany na dwa i pół roku więzienia (wyrok obniżono następnie do półtora roku). Po odbyciu kary wyjechał do Czechosłowacji, decydując się na emigrację polityczną.
W 1935 r. został wybrany przez Kongres prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego. Rok później wspólnie z gen. Władysławem Sikorskim i gen. Józefem Hallerem Witos uczestniczył w spotkaniu poświęconym zjednoczeniu sił opozycyjnych wobec rządów sanacji, które odbyło się u Ignacego Paderewskiego w jego szwajcarskiej posiadłości w Morges. W 1937 r. Witos należał do inspiratorów powszechnego strajku chłopskiego.
W 1939 r., na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej, powrócił do Polski i objął funkcję prezesa PSL.
17 maja 1939 r. objął funkcję prezesa PSL i wydał odezwę wzywającą do walki o niepodległość Polski. Stwierdzał w niej m.in.: "Nie chowamy głowy w piasek, świadomi jesteśmy niebezpieczeństwa zagrażającego naszej Ojczyźnie. Oświadczamy publicznie: jakkolwiek nie myśmy zawinili obecnemu stanowi, wszyscy i wszelkimi środkami będziemy bronić przed każdym najeźdźcą nie tylko naszej niepodległości, ale każdej grudki ziemi! Dla tych celów poniesiemy wszelkie potrzebne ofiary! Nie będziemy też za to żądać od nikogo ani uznania, ani przywilejów, ani zapłaty! Domagać się natomiast będziemy aż do skutku tych praw, które nam się jako obywatelom należą bezwzględnie".
Po napaści Niemiec na Polskę i odniesieniu ran podczas jednego z bombardowań, został aresztowany i osadzony w więzieniu w Rzeszowie.
Niemcy bezskutecznie próbowali namówić Witosa do poparcia ewentualnej budowy fasadowego państwa polskiego. Przetrzymywany w więzieniach w Tarnowie, Krakowie, Berlinie i Poczdamie, ostatecznie w 1941 r. - ze względu na zły stan zdrowia - został zwolniony. Nakazano mu jednak stały pobyt w Wierzchosławicach pod nadzorem niemieckich władz okupacyjnych. W 1944 r. Witos odmówił Niemcom wydania antysowieckiej odezwy do narodu.
W 1945 r. nie przyjął zaproszenia do Moskwy na konferencję dotyczącą powstania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Pomimo powołania przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej na stanowisko jej wiceprezydenta, nie objął go ze względu na ciężką chorobę.
Wincenty Witos zmarł 31 października 1945 r. w Krakowie. Spoczął w rodzinnych Wierzchosławicach; w uroczystościach pogrzebowych, trwających od 2 do 6 listopada, uczestniczyły tłumy.
Witos był autorem m.in. "Wyboru pism i artykułów", trzytomowych "Moich wspomnień" oraz "Mojej tułaczki". W 1922 r. odznaczony został Orderem Orła Białego. (PAP)
mjs/ wmk/ abe/
