Aleksander Krzyżanowski "Wilk". Fot. NAC
29 września 1951 r. w komunistycznym więzieniu zmarł Aleksander Krzyżanowski „Wilk”, oficer Wojska Polskiego, członek SZP i ZWZ-AK. Jako komendant Okręgu Wileńskiego AK dowodził operacją „Ostra Brama” w 1944 r. mającą na celu zajęcie okupowanego przez Niemców Wilna.
„Postawiony na ważnym, kresowym posterunku wpisał się Krzyżanowski na trwałe do najnowszej historii naszego kraju. Dla wileńskich żołnierzy AK „generał +Wilk+” stał się bohaterem, symbolem walki o ziemie północno-wschodnie Rzeczypospolitej” – pisał Krzysztof Tarka (K. Tarka, „Jeden z wyklętych. Generał Aleksander Krzyżanowski +Wilk+”, Warszawa 2000).
Aleksander Krzyżanowski „Wilk” urodził się 18 lutego 1895 r. w Briańsku w Rosji (gubernia orłowska). Był trzecim dzieckiem Jakuba i Zofii Wilamowskiej-Knobelsdorf. Jego ojciec walczył w powstaniu styczniowym.
Krzysztof Tarka: „Postawiony na ważnym, kresowym posterunku wpisał się Krzyżanowski na trwałe do najnowszej historii naszego kraju. Dla wileńskich żołnierzy AK „generał +Wilk+” stał się bohaterem, symbolem walki o ziemie północno-wschodnie Rzeczypospolitej”.
W wieku 11 lat Aleksander przeniósł się wraz z rodziną do Homla, gdzie pobierał naukę w tamtejszym gimnazjum. Trzy lata później, w 1914 r., zaczął uczęszczać do gimnazjum w Petersburgu, gdzie zamieszkał z rodzeństwem i matką. W 1916 r. rozpoczął studia na Wydziale Elektromechanicznym Instytutu Technologicznego. W następnym roku odbył przyspieszony kurs w Konstantynowskiej Szkole Artylerii.
Jako obywatel rosyjski został wcielony do 18. Syberyjskiego Dywizjonu Artylerii Polowej, w którym walczył przeciwko Niemcom podczas I wojny światowej. Jesienią 1917 r. wstąpił do utworzonego kilka miesięcy wcześniej I Korpusu Polskiego dowodzonego przez gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego. Brał udział w walkach m.in. z bolszewikami.
Po rozwiązaniu I Korpusu w maju 1918 r. Krzyżanowski osiadł w Warszawie. Uczestniczył m.in. w rozbrajaniu żołnierzy niemieckich stacjonujących w stolicy Polski.
Po odzyskaniu niepodległości wstąpił do Wojska Polskiego. Podnosił kwalifikacje poprzez uczestnictwo w kursach wojskowych. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, walczył m. in. pod Dyneburgiem.
„Już u progu kariery wojskowej przyszły komendant wileńskiej Armii Krajowej postrzegany był jako nieprzeciętny człowiek i żołnierz – oficer o nieposzlakowanej opinii. Zapowiadał się na niepospolitego dowódcę. Uwielbiany przez podwładnych, cieszył się wśród nich wielkim autorytetem i poważaniem” (K. Tarka, „Jeden z wyklętych. Generał Aleksander Krzyżanowski +Wilk+”, Warszawa 2000).
Podczas przewrotu majowego Krzyżanowski poparł władze państwowe z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na czele. Po doświadczeniach związanych z 1926 r. rozważał porzucenie służby wojskowej.
Po kilkuletniej przerwie z wojskiem powrócił do armii. Wiosną 1939 r. został mianowany dowódcą dywizjonu w 26. Pułku Artylerii Lekkiej w Skierniewicach.
W czasie kampanii polskiej Krzyżanowski walczył w składzie 26. Dywizji Piechoty Armii „Poznań”, która następnie została przydzielona do Armii „Pomorze”. Po bitwie pod Bzurą i walkach w okolicach Łowicza Krzyżanowski brał udział w walkach przeciwko Niemcom w Górach Świętokrzyskich.
W październiku 1939 r. przedostał się do Warszawy, gdzie – jako członek Służby Zwycięstwu Polski (SZP) - rozpoczął działalność konspiracyjną. W następnym miesiącu wraz z innymi działaczami podziemia wyruszył w podróż na Wileńszczyznę w celu zorganizowania i podporządkowania miejscowej konspiracji SZP, która następnie została przemianowana na Związek Walki Zbrojnej (ZWZ).
Od 7 do 13 lipca 1944 r. w ramach operacji „Ostra Brama” (będącej strategiczną częścią akcji „Burza”) oddziały Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgu AK dowodzone przez Krzyżanowskiego atakowały bronione przez 17 tys. garnizon niemiecki oraz zamienione w tzw. strefę ufortyfikowaną Wilno. Miasto szturmowały także wojska sowieckie.
Od 1940 r. Krzyżanowski pełnił w Wilnie funkcję kwatermistrza, a następnie szefa sztabu ZWZ. Wiosną 1941 r. uniknął fali aresztowań NKWD dzięki temu, że „opuścił Wilno i schronił się w Karaciszkach (…) Zapuścił brodę. Wyglądem przypominał białoruskiego chłopa” (K. Tarka, „Jeden z wyklętych. Generał Aleksander Krzyżanowski +Wilk+”, Warszawa 2000).
W maju 1941 r. objął stanowisko komendanta Okręgu Wileńskiego ZWZ-AK, które sprawował do lipca 1944 r. W tym czasie pracował na rzecz rozbudowy siatki konspiracyjnej, rozwijał działalność sabotażowo-dywersyjną. Był jednym z założycieli Biura Informacji i Propagandy w Wilnie. Brał aktywny udział w przygotowaniach do akcji „Burza”.
Od 7 do 13 lipca 1944 r. w ramach operacji „Ostra Brama” (będącej strategiczną częścią akcji „Burza”) oddziały Wileńskiego i Nowogródzkiego Okręgu AK dowodzone przez Krzyżanowskiego atakowały bronione przez 17 tys. garnizon niemiecki oraz zamienione w tzw. strefę ufortyfikowaną Wilno. Miasto szturmowały także wojska sowieckie.
Następnego dnia po zdobyciu Wilna – 14 lipca 1944 r. - „Wilk” został zaproszony na rozmowy z dowództwem 3 Frontu Białoruskiego, które wyraziło chęć współpracy z Armią Krajową. 17 lipca, przy okazji kolejnych rozmów, gen. Krzyżanowski został podstępnie aresztowany. Oddziały AK zostały otoczone i rozbrojone przez NKWD.
Krzysztof Tarka: „Krzyżanowskiemu jako +zbrodniarzowi wojennemu+ zarzucano współpracę z Niemcami w okresie okupacji oraz wydawanie rozkazów nakazujących likwidowanie oddziałów partyzantki radzieckiej na Wileńszczyźnie i mordowanie Żydów”.
Po aresztowaniu Krzyżanowski był więziony w Wilnie i Moskwie. Następnie przewieziono go do obozów dla internowanych w Diagilewie i w Griazowcu. 11 sierpnia 1947 r. uciekł z Griazowca i pociągiem dojechał do Wilna. Podczas wizyty w polskim konsulacie ujawnił swoje prawdziwe nazwisko, co zadecydowało o jego ponownym aresztowaniu, a następnie osadzeniu w więzieniu na moskiewskich Butyrkach. Po przesłuchaniu uzyskał zgodę na powrót do Polski.
Po przyjeździe do kraju zamieszkał w Milanówku. Pomimo faktu, iż zaniechał działalności konspiracyjnej 3 lipca 1948 r. został aresztowany przez UB, a następnie osadzony w więzieniu przy ul. Rakowieckiej na Mokotowie.
„Krzyżanowskiemu jako +zbrodniarzowi wojennemu+ zarzucano współpracę z Niemcami w okresie okupacji oraz wydawanie rozkazów nakazujących likwidowanie oddziałów partyzantki radzieckiej na Wileńszczyźnie i mordowanie Żydów” (K. Tarka, „Komendant Wilk. Z dziejów Wileńskiej Armii Krajowej”, Warszawa 1990).
Pomimo tortur w czasie trwania śledztwa Krzyżanowski nie przyznawał się do zarzucanych mu czynów. Formalnego procesu „Wilka” nigdy nie przeprowadzono.
Aleksander Krzyżanowski „Wilk” zmarł w szpitalu więziennym na gruźlicę 29 września 1951 r. Jego ciało zostało w tajemnicy zakopane między cmentarzem komunalnym a wojskowym na warszawskich Powązkach. W 1957 r. jego szczątki zostały ekshumowane, po czym uroczyście złożono je w kwaterze Armii Krajowej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
W 1994 r. prezydent Lech Wałęsa pośmiertnie awansował „Wilka” na generała brygady.
Waldemar Kowalski (PAP)
wmk/ rda/
