Wydany 24 maja 1945 r. dekret Krajowej Rady Narodowej powoływał instytucje odpowiedzialne za odbudowę stolicy ze zniszczeń wojennych. Zadaniem utworzonej na jego mocy Naczelnej Rady Odbudowy m. st. Warszawy była "mobilizacja zasobów duchowych i materialnych całego Narodu dla dzieła odbudowy stolicy".
W 1945 r. Warszawa po trwającej ponad pięć lat niemieckiej okupacji była miastem zrujnowanym. Skala zniszczeń dokonanych zwłaszcza w czasie powstania warszawskiego oraz późniejszego planowego i systematycznego burzenia miasta przez wycofujących się Niemców była ogromna.
Budynków nadających się jedynie do rozbiórki było w części lewobrzeżnej 55,81 proc., a wymagających kapitalnych napraw - 18,26 proc. W prawobrzeżnej było to odpowiednio - 29,92 proc. i 10,74 proc.
Pierwsze prace nad odbudową stolicy podjęto jeszcze w końcu 1944 roku pod kierunkiem architekta i urbanisty Józefa Sigalina. 18 stycznia 1945 roku do stolicy przyjechała specjalna grupa ekspertów pod jego przewodnictwem, która miała się zająć organizacją odbudowy miasta.
22 stycznia 1945 r. powołano Biuro Organizacji Odbudowy Warszawy pod kierownictwem prof. Jana Zachwatowicza. W skład Biura weszli: prof. Piotr Biegański, inż. arch. Stanisław Albrecht, arch. Jerzy Bielaszewski i inż. Władysław Skoczek. 14 lutego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej uchwaliło powołanie Biura Odbudowy Stolicy (BOS). Kierownictwo powierzono inż. arch. Romanowi Piotrowskiemu. 24 maja 1945 r. Krajowa Rada Narodowa zatwierdziła dekret o odbudowie Warszawy.
Pierwszy plan Warszawy z 1945 r. określił funkcje miasta, a także pożądane zaludnienie stolicy i "oblicze społeczne". Przyjęto stołeczność Warszawy "w najpełniejszym znaczeniu tego słowa", a więc obok "ośrodka dyspozycji państwowej", miał funkcjonować przemysł wysokokwalifikowany, a także wyższe uczelnie i zakłady naukowe. Liczbę ludności przewidywano docelowo na nie wyższą niż 1,2 mln, a na najbliższe lata na 800 tys.
W pierwszym okresie w BOS-ie pracowało blisko 1,4 tys. osób, w tym 351 inżynierów, 534 techników i kreślarzy oraz grupa rzeczoznawców. Natomiast w wykonawstwie, w okresie gdy podlegało BOS-owi, zatrudniano ponad 9,5 tys. osób.
Pierwszy plan Warszawy z 1945 roku określił funkcje miasta, a także pożądane zaludnienie stolicy i "oblicze społeczne". Przyjęto stołeczność Warszawy "w najpełniejszym znaczeniu tego słowa", a więc obok "ośrodka dyspozycji państwowej", miał funkcjonować przemysł wysokokwalifikowany, a także wyższe uczelnie i zakłady naukowe. Liczbę ludności przewidywano docelowo na nie wyższą niż 1,2 mln, a na najbliższe lata na 800 tys.
Przyjęto układ funkcjonalny, czyli podział obszaru miasta na najważniejsze kategorie funkcjonalne: tereny mieszkaniowe, przemysłowe, wypoczynkowe. Przewidziano trzy podstawowe jednostki przestrzenne: kolonię mieszkaniową, osiedle i dzielnicę. Miasto podzielono na: Śródmieście, o strukturze zwartej i obfitości pasów zieleni, skupiające wiele funkcji stołecznych; Wielką Warszawę, o układzie rozluźnionym zielenią, pełniące funkcję mieszkalną oraz Warszawski Zespół Miejski z osiedlami luźno rozmieszczonymi w lasach.
W tym pierwszym planie nowej Warszawy urbaniści pragnęli skoncentrować życie społeczno-kulturalne na terenach zabytkowych stolicy, ograniczyć mieszkania rodzinne w Śródmieściu, i zgrupować tam wyższe uczelnie. Przewidziano trzy duże skupiska przemysłu: Śródmiejską Dzielnicę Przemysłową na Woli z zakładami nieuciążliwymi, Kamionek i Żerań na prawym brzegu Wisły. W dziale komunikacji przewidziano obok dawnych trzy nowe mosty, szybką kolej miejską, trzy duże lotniska i jedno sportowe.
Pracownia urbanistyczna BOS-u już w czerwcu 1949 roku miała gotowe "Materiały urbanistyczne do planu perspektywicznego i sześcioletniego Warszawy". Stały się one podstawową referatu Bolesława Bieruta na konferencję warszawską PZPR 3 lipca 1949 roku. Zachowano główną koncepcję Warszawskiego Zespołu Miejskiego, wprowadzono jedną istotną zmianę: liczbę ludności w roku 1980 przewidziano na 2 mln i położono nacisk na biurokratyczny model Śródmieścia, któremu specyficzny wyraz miały nadać wielkie place zebrań i manifestacji publicznych, natomiast sklepy i lokale rozrywkowe miały odgrywać mniejszą rolę.
Za główny pion konstrukcyjny miasta, przyjęto zespół ul. Marszałkowskiej, który miał "wyrazić ideę rewolucyjnej epoki, w której powstaje". Szybko rozpoczęto odbudowę Nowego Światu i Krakowskiego Przedmieścia. Ruszyła budowa Trasy W-Z i Mariensztatu, a także osiedla mieszkaniowego na Kole.
Nad koncepcją Trasy W-Z pracowano w 1947 r. w Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Budowa trwała 22 miesiące do 22 lipca 1949 r. Projekt wywołał spory, najgoręcej dyskutowano nad koncepcją zjazdu do mostu, przeprowadzeniem Trasy w tunelu i kwestią zachowania budowli zabytkowych. Zburzono m.in. zniszczony pałac Teppera na Miodowej, udało się jednak ocalić pałaców Przebendowskich-Radziwiłłów (obecnie Muzeum Niepodległości) i charakterystyczną studnię – "Grubą Kaśkę". Resztki XVIII-wiecznych kamienic Johna i Prażmowskich u zbiegu Krakowskiego Przedmieścia i pl. Zamkowego, rozebrano i odtworzono na nowo. Zaznaczono plany rekonstrukcji Zamku Królewskiego przez odbudowę Bramy Grodzkiej. Odrestaurowany posąg króla Zygmunta III Wazy, wrócił na pl. Zamkowy. Strzaskaną kolumnę zastąpiła nowa granitowa, przywieziona ze Strzegomia na Dolnym Śląsku.
Dążenie do upaństwawiania i centralizowania wszystkich instytucji odbiło się na BOS-ie. Stopniowo ograniczano zakres jego działań, pracownicy przechodzili do biur projektowych, Urzędu Konserwatorskiego i innych, zmniejszano liczbę zatrudnionych. Ostatecznie Biuro Odbudowy Stolicy zostało zlikwidowane w 1951 roku, na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów. (PAP)
akn/ abe
