Prezes IPN Jarosław Szarek. Fot. PAP/J. Kamiński
"Sowiecki aparat represji wobec litewskiego i polskiego podziemia 1944–1945" to zbiór prawie 90 dokumentów, który w tym tygodniu przedstawi w Wilnie i Kownie prezes IPN Jarosław Szarek. Publikacja jest efektem współpracy IPN m.in. z litewskimi archiwami.
"Polacy i Litwini doświadczyli wielu represji ze strony sowieckich organów bezpieczeństwa, które bezwzględnie zwalczały wszelkie próby odzyskania niepodległości przez oba kraje. To doświadczenie, które nas łączy i o którym należy pamiętać, bo niejednokrotnie wiązało się ono z bohaterskim oporem wobec komunizmu" - powiedział we wtorek PAP prezes IPN Jarosław Szarek.
Prezes IPN podkreślił, że współpraca instytucjonalna między Polską a Litwą jest naturalną kontynuacją wielowiekowego sąsiedztwa obu krajów. "Musimy pamiętać o tym dziedzictwie: Rzeczypospolitej Obojga Narodów, ale również XIX wieku, gdy na przykład podczas powstania styczniowego zarówno Polacy, jak i Litwini, ramię w ramię, walczyli z carską Rosją o wolność, śpiewając przy tym pieśń +Obok Orła znak Pogoni+" - podkreślił Szarek. Przypomniał też, że oba narody były ofiarą paktu Ribbentrop-Mołotow z sierpnia 1939 r., w wyniku którego Polska i Litwa na kilkadziesiąt lat straciły niepodległość.
"Polacy i Litwini doświadczyli wielu represji ze strony sowieckich organów bezpieczeństwa, które bezwzględnie zwalczały wszelkie próby odzyskania niepodległości przez oba kraje. To doświadczenie, które nas łączy i o którym należy pamiętać, bo niejednokrotnie wiązało się ono z bohaterskim oporem wobec komunizmu" - powiedział PAP prezes IPN Jarosław Szarek.
Dodał, że współpraca IPN z litewskimi instytucjami nie będzie ograniczać się jedynie do współpracy archiwalnej, ale również rozszerzona będzie na polu badań naukowych, a także poszukiwań tajnych miejsc pochówku ofiar komunizmu. "Musimy działać razem, by głos naszych państw w sprawach polityki historycznej był słyszany na arenie międzynarodowej" - zaznaczył Szarek.
Dwujęzyczna publikacja zawiera 76 dokumentów NKGB-NKWD dotyczących zwalczania podziemia polskiego i litewskiego (przetłumaczonych z jęz. rosyjskiego na jęz. litewski i polski). Wśród nich jest m.in. raport dowództwa bezpieczeństwa państwowego do zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS dotyczący działań podziemia polskiego i kontrofensywy NKWD z 2 września 1944 r., informacje agenturalne dotyczące działalności organizacji podziemia antysowieckiego, statystyki NKWD dotyczące likwidacji podziemnych organizacji, a także plany dotyczące likwidacji oddziałów partyzanckich.
"Stosunek Sowietów do Polski Podziemnej po zajęciu Wileńszczyzny przez Armię Czerwoną był bezpośrednio warunkowany przez sytuację międzynarodową (w tym uzgodnienia w Teheranie, a następnie w Jałcie i Poczdamie). (...) Walką z partyzantką kierowano bezpośrednio z Moskwy. Zwalczaniem podziemia polskiego oraz litewskiego, określanego w dokumentach jako bandy nacjonalistyczne, w centrali zajmowały się przede wszystkim dwa piony NKGB ZSRS: kontrwywiad i dywersja pozafrontowa" - podkreślili we wstępie do publikacji historycy, którzy przypomnieli o roli m.in. osławionej jednostki Smiersz.
W aneksie publikacji jej czytelnicy mogą zapoznać się również z 10 dokumentami wytworzonymi przez podziemie polskie i litewskie; są to m.in. meldunki, sprawozdania, depesze, notatki, protokoły, korespondencja urzędowa dotyczące sowieckich działań wobec polskiego i litewskiego podziemia w latach 1944–1945. Wśród dokumentów jest "List otwarty Ludności Ziemi Wileńskiej i Nowogródzkiej do premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla" z 31 października 1944 r.
Dwujęzyczna publikacja zawiera 76 dokumentów NKGB-NKWD dot. zwalczania podziemia polskiego i litewskiego. Wśród nich jest m.in. raport dowództwa bezpieczeństwa państwowego do zastępcy ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRS ws. działań podziemia polskiego i kontrofensywy NKWD z 2 IX 1944 r., informacje agenturalne dot. działalności organizacji podziemia antysowieckiego, statystyki NKWD o likwidacji podziemnych organizacji, a także plany dot. likwidacji oddziałów partyzanckich.
To pierwszy tom serii edycji źródeł "Polska i Litwa w XX wieku. Dokumenty z archiwów służb specjalnych", który jest efektem współpracy Instytutu Pamięci Narodowej z Centrum Badania Ludobójstwa i Ruchu Oporu Mieszkańców Litwy oraz Litewskim Archiwum Akt Specjalnych. W wyniku podpisanej w 2011 r. umowy między IPN a litewskim archiwum do zbiorów instytutu trafiło wiele jednostek archiwalnych dotyczących Polaków represjonowanych przez sowiecki aparat represji.
W przyszłości IPN planuje wydanie kolejnych tomów źródeł poświęconych stosunkom polsko-litewskim w latach drugiej wojny światowej, a także współpracy organów bezpieczeństwa PRL i ZSRS (LSRS) po 1945 r.
Promocja publikacji odbędzie się w środę w pałacyku na terenie Parku Pamięci na wileńskich Tuskulanach oraz w środę na Uniwersytecie Witolda Wielkiego w Kownie. W wydarzeniu poza prezesem IPN wezmą udział dyrektor Archiwum IPN Marzena Kruk oraz autorzy tomu z Polski i Litwy.
Norbert Nowotnik (PAP)
nno/ agz/
