Obraz "Orlęta lwowskie" Wojciecha Kossaka - materiały edukacyjne

2. Pytania, ćwiczenia i sugestie metodyczne:

Obraz jest źródłem ikonograficznym. Należy pamiętać, że mamy do czynienia z wizją artysty, a nie z prostym zapisem rzeczywistości. W tym wypadku omawianie źródła zaczniemy od pytań najprostszych – o to co widać, następnie przejdziemy do analizy tła historycznego przedstawionych wypadków i powstania źródła, by skończyć na zagadnieniach związanych z uniwersalnym przekazem źródła i oceną tego przekazu.

Nauczyciel może zacząć omawianie obrazu od zadania ogólnego pytania: kogo przedstawia obraz? Uczniowie odpowiedzą, że czterech chłopców i dziewczynkę na pierwszym planie. Po twarzach (szczególnie dziewczynki) widać, że są bardzo młodzi. Uczniowie zwrócą uwagę na miejsce akcji (cmentarz) i porę zimową. Nauczyciel może zapytać: jaką sytuacje przedstawił malarz? Młodzi ludzie strzelają lub też wypatrują wroga gotowi do strzału, jeden z chłopców ładuje broń, mamy przedstawioną sytuację gotowości walki.

Następnie zadajemy pytanie  o identyfikację grupy na obrazie, czy z obrazu wynika kim byli młodzi ludzie? Uczniowie zwrócą uwagę , iż trzech chłopców ma na głowie takie same czapki. Mogą wiedzieć z lekcji polskiego lub historii, że tego rodzaju czapki z daszkiem  były nakryciem głowy uczniów przedwojennego (zaborowego również) gimnazjum.

Nauczyciel może przejść teraz do wyjaśniania tytułu obrazu, dlaczego orlęta lwowskie? Uczniowie nie powinni mieć kłopotu z odpowiedzią, bowiem jest to wskazanie młodego wieku bohaterów obrazu. Nauczyciel w odpowiedzi może naprowadzić też na symboliczne odwołanie do godła Polski. Nauczyciel, jeśli wcześniej nie omawiał walki o granicę południowo- wschodnią w roku 1918 i konfliktów narodowych, może to uczynić teraz, odwołując się do obrazu Kossaka. Szukając odpowiedzi na pytanie do kogo mogli strzelać młodzi ludzie na cmentarzu, nauczyciel może zacząć od naprowadzającego pytania pod jakim zaborem znajdował się Lwów (Przy omawianiu autonomii galicyjskiej wspomina się zwykle Lwowie jako stolicy politycznej Galicji, prowincji utworzonej przez monarchię austriacką - w czasach autonomii znajdował się we Lwowie sejm galicyjski; warto napomknąć o działalności uniwersytetu Jana Kazimierza i licznych inicjatyw kulturalnych).

Z lekcji o sytuacji w Galicji w II poł. XIXw. czy na początku XXw., uczniowie mogą pamiętać jaką strukturę narodową posiadał Lwów i powinni wymienić co najmniej kilka narodowości: przede wszystkim Polacy i Żydzi, oraz Ukraińcy. Można uczniom przypomnieć o Ormianach, Niemcach, Rosjanach, Tatarach, a nawet garstce Czechów. Uczniowie powinni mieć świadomość, że Lwów był miastem wielu narodowości, wielu kultur i religii. Odwołując się do wiedzy historycznej, wcześniej zdobytej, nauczyciel może zadać pytanie, która z wymienionych narodowości starała się wywalczyć niezależność od polskich władz Galicji.

Z lekcji wcześniejszych uczniowie winni wiedzieć dlaczego do konfliktu z Ukraińcami dochodzi w październiku 1918roku ? Jeśli nie wiedzą, nauczyciel powinien wyjaśnić wspominając o sytuacji z października 1918 r. Wtedy to wycofujący się po przegranej w I wojnie światowej Austriacy przekazali Lwów Ukraińcom. Ważne jest , by połączyć ten fakt z działaniami nacjonalistów ukraińskich dążących do utworzenia ze wschodniej Galicji niepodległej Ukrainy, ze Lwowem jako stolicą. Odwołując się do obrazu należy zapytać, dlaczego to właśnie młodzież przedstawiona jest na obrazie? Odpowiedzi uczniów zapewne będą różne, nauczyciel może pomóc, doprowadzając ich do wniosków na temat stanu Polskiej Siły Zbrojnej, która była w stanie organizacji i bardzo nieliczna. Również wniosków dotyczących władz polskich, podzielonych w lokalnych ośrodkach, zajętych instalowaniem swoich oddziałów na odzyskiwanych terenach. Władze te miały ograniczone możliwości skoordynowania działań obronnych. Chaos okresu końca wielkiej wojny, wykorzystana została przez Ukraińców, którzy mając przeważające siły zbrojne, zajęli wschodnią Małopolskę. Opór stawił Lwów, częściowo jednak zajęty przez Ukraińców. W pierwszych dniach, jeszcze bardzo nieskoordynowanej walki o ważne punkty w mieście, młodzież stanowiła podstawę siły walczącej z Ukraińcami. Pomoc wojskowa napłynęła dopiero po ok. trzech tygodniach.

Podczas omawiania obrazu, ze strony nauczyciela lub uczniów, padnie niewątpliwie pytanie skąd przedstawieni na obrazie uczniowie mieli broń? Broń zdobywano spontanicznie na przeciwniku, potem z austriackich magazynów. Uczniowie mogą więc zwrócić uwagę, że malarz pokazał raczej optymistyczną wersję, że każdy obrońca miał broń.

Nauczyciel może poruszyć temat miejsca akcji, dlaczego Kossak swoich bohaterów umieścił na cmentarzu? Uczniowie mogą kojarzyć z innych źródeł informacje o Cmentarzu Łyczakowskim, miejscu symbolicznym dla obrony Lwowa. Na cmentarzu toczyły się walki, na nim też poległ (tę informacje zapewne poda już nauczyciel) 14-letni Jurek Bitschan, harcerz, postać – symbol orląt lwowskich. Kossak malując obraz w 1925 roku mógł chcieć połączyć symboliczne postaci w symbolicznym miejscu. Już w 1919 r. fragment cmentarza Łyczakowskiego poświęcono na miejsce spoczynku poległych orląt, o czym Kossak zapewne wiedział. Nauczyciel podając te informacje dokonuje zarazem weryfikacji omawianego źródła – uwiarygodnia je podając historyczny fakt śmierci czternastolatka w obronie Lwowa.

Nauczyciel może zapytać, po co Kossak namalował taki obraz? Jaki był właściwie cel malowania obrazów przedstawiających dzieci z bronią w ręku? (Możliwe jest rozwinięcie tego wątku poprzez pokazanie uczniom innych przedstawień orląt namalowanych przez Kossaka). Uczniowie będą zwracać pewnie uwagę na uwidocznione na obrazie bohaterstwo i patriotyzm ówczesnej młodzieży. Zapewne pojawi się wniosek, że celem było umacnianie w młodym pokoleniu takich cech, jak heroizm, idealizm, poświecenie, miłość ojczyzny, którą odzyskiwano po czasach niewoli. Może również paść odpowiedź, że Polacy oczekiwali od malarzy ukazywania bohaterskich i wojskowych epizodów związanych z walką o świeżo odrodzoną i scaloną z ziem należących niedawno do trzech zaborców ojczyznę. Podkreślając propagandowy wymiar źródła należy jednak dokonać ważnego zastrzeżenia związanego z rozumieniem słowa propaganda, które po XX wieku kojarzy się głównie z zawoalowanym kłamstwem używanym przez władze autorytarną, lub totalitarną do „ogłupiania” społeczeństwa.

Uczniowie mogą też skojarzyć  wizerunek walczących dzieci, młodzieży z symboliczną postacią Małego Powstańca - bohatera powstania warszawskiego. Drążąc dalej temat „dzieci z bronią” nauczyciel może sprowokować dyskusję jak odbierana jest dzisiaj, a jak odbierana była kiedyś postać „dzieciaka, który strzela do wroga”? Odpowiedzi zapewne będą różne, zależne poglądów uczniów. Pewnie część z nich przyzna, że kiedy „ojczyzna w niebezpieczeństwie” to należało walczyć, nawet w bardzo młodym wieku. Nauczyciel lub uczeń mogą zwrócić uwagę, że dzisiaj nawet pacyfiści nie głoszą, że orlęta lub powstańcy warszawscy to zagubione dzieciaki. Może paść pytanie dlaczego nie potępia się młodych obrońców Lwowa, powstańców z Warszawy? Nauczyciel, uwzględniając z jaką grupą uczniów właśnie pracuje, wsłuchując się w odpowiedzi uczniów może prowokując dalej dyskusję zapytać o odbiór zdjęć w gazetach, obrazów w telewizji pokazujących np. małych Palestyńczyków z kamieniami lub bronią, szkolonych do zabijania dzieci w Kongu?

Wśród wielu pytań i odpowiedzi, sugestii może pojawić się kwestia odpowiedzialności, czyli kto dzieciom kazał strzelać, walczyć? Uczniowie zazwyczaj lubią takie dywagacje na tematy postaw moralnych, odpowiedzialności, zwłaszcza w grupie przygotowanej do dyskusji warto podobne pytania zadawać i szukać odpowiedzi (także trudnych).

Ewa Wróbel