Antanas Smetona. Fot. NAC
16 lutego 1918 roku Taryba - Rada Litewska - proklamowała niepodległość Litwy ze stolicą w Wilnie. „Akt ten nie oznaczał powstania państwa litewskiego, ale wyrażał wolę narodu litewskiego stworzenia takiego państwa” - pisał Grzegorz Błaszczak w książce „Litwa współczesna”. Proklamację podpisali m.in. Antanas Smetona, późniejszy prezydent Litwy, Augustinas Voldemaras, późniejszy premier Litwy, Stanisław Narutowicz, brat Gabriela Narutowicza.
Taryba – reprezentacja społeczeństwa litewskiego - powstała we wrześniu 1917 roku w Wilnie podczas konferencji działaczy litewskich. W grudniu 1917 roku Taryba pierwszy raz proklamowała wznowienie niepodległego państwa litewskiego. Akt ten miał wymiar czysto formalny, bowiem ziemie etniczne litewskie i te, do których posiadania Litwini pretendowali (Wileńszczyzna, Suwalszczyzna) znajdowały się pod okupacją niemiecką. A jednocześnie Taryba deklarowała ścisłe związki Litwy z Niemcami, przejawiające się m.in. w zapowiedzi konwencji militarnej, wspólnocie celnej i monetarnej.
Deklaracja Taryby z 16 lutego 1918 r. nie wspominała już o ścisłych związkach z Niemcami. W czerwcu 1918 r. Taryba ogłosiła Litwę monarchią konstytucyjną i wybrała na przyszłego króla ks. Wilhelma Uracha Wirtemberskiego jako Mendoga II. Ostatecznie jednak porzucono myśl wprowadzenia ustroju monarchicznego. W październiku 1918 roku Niemcy przyznały Litwie prawo decydowania o swoim ustroju i stosunku do sąsiadów.
Realna niepodległość Litwy zaczęła się w momencie zakończenia I wojny światowej. W listopadzie 1918 r. Augustinas Voldemaras sformował pierwszy rząd litewski, w kwietniu 1919 roku Antanas Smetona został pierwszym prezydentem Litwy.
Litewska niepodległość była zagrożona przez komunistów, którzy w grudniu 1918 r. wydali manifest o przejęciu władzy na Litwie, a następnie proklamowali powstanie Litewsko - Białoruskiej Republiki Radzieckiej. W 1919 roku polska armia położyła kres jej istnieniu.
Kwestia Wilna i Wileńszczyzny była źródłem konfliktu litewsko-polskiego i zaciążyła na stosunkach Polski i Litwy w dwudziestoleciu międzywojennym. Politycy litewscy nie wyobrażali sobie rezygnacji z Wilna, historycznej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego i zarazem odrzucali możliwość związków państwowych z Polską.
Zbrojny konflikt o granicę z Polską wybuchł w sierpniu 1919 roku na Suwalszczyźnie. Powstańcy z Polskiej Organizacji Wojskowej i wojsko litewskie walczyli m.in. o Sejny. Traktat z lipca 1920 roku między Litwą a bolszewicką Rosją oddawał Wilno Litwie. Wojska litewskie wkroczyły wówczas do Wilna.
Piotr Łossowski pisał w pracy „Konflikt polsko-litewski 1918-1920”, że Polska dawała Litwie wybór: albo zgodzi się na związek z Polską albo musi aprobować terytorium swego państwa sprowadzone do granic etnograficznych. „Tu jednak tliło się zarzewie niezgody. Przecież polskie i litewskie wyobrażenie +Litwy etnograficznej+ różniły się diametralnie” - zauważył Łossowski. Natomiast Litwini „nie chcieli żadnych związków z Polską ale nie zgadzali się na utratę obszarów, które litewskimi etnicznie nie były” - stwierdzał dalej. Do tych obszarów należała Wileńszczyzna a także większa część Suwalszczyzny.
Zbrojny konflikt o granicę z Polską wybuchł w sierpniu 1919 roku na Suwalszczyźnie. Powstańcy z Polskiej Organizacji Wojskowej i wojsko litewskie walczyli m.in. o Sejny. Traktat z lipca 1920 roku między Litwą a bolszewicką Rosją oddawał Wilno Litwie. Wojska litewskie wkroczyły wówczas do Wilna.
W lipcu 1920 roku, gdy polska armia cofała się pod naporem Armii Czerwonej wojska litewskie zajęły południową Suwalszczyznę. Jak pisał Piotr Łossowski podczas wojny polsko - bolszewickiej: „Ze strony polskiej nieraz obserwowano współdziałanie wojsk litewskich i sowieckich i to nie tylko na szczeblu taktycznym, lecz także operacyjnym”.
Miało to też miejsce we wrześniu, doszło wówczas do walk polsko - litewskich na Suwalszczyźnie. W październiku 1920 r. Litwini utracili Wilno, gdy zajęły je oddziały pochodzącego z Wileńszczyzny gen. Lucjana Żeligowskiego, który rzekomo zbuntował się przeciw władzom polskim. W istocie marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu chodziło o uniknięcie międzynarodowej krytyki Polski. Na opanowanym przez Żeligowskiego terenie powstał twór państwowy - Litwa Środkowa, obejmująca Wileńszczyznę. Wśród mieszkańców Litwy Środkowej Polacy stanowili bezwzględną większość. W 1922 roku Sejm Wileński podjął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski. Na Litwie znalazła się około 200-tysięczna mniejszość polska, która była dyskryminowana.
Po utracie Wilna, Litwa uznała, że znajduje się w stanie wojny z Polską. W 1927 r. Piłsudski zażądał podczas spotkania w siedzibie Ligi Narodów w Genewie od premiera Voldemarasa oświadczenia czy pomiędzy Polską i Litwą panuje wojna czy pokój. Voldemaras odpowiedział: pokój.
Stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane – pod presją Polski – dopiero w marcu 1939 r. Związek Sowiecki, który we wrześniu 1939 r. zajął wschodnie województwa Polski, przekazał Litwie Wilno i Wileńszczyznę.
Kres istnieniu niepodległej Litwy położył ZSSR w lipcu 1940 roku. Litwa odzyskała niepodległość w pół wieku później, w 1990 roku. Akt przywrócenia państwa litewskiego z 1990 roku powoływał się na akt niepodległości z 16 lutego 1918 roku – stwierdzono, że nigdy nie utracił mocy prawnej. (PAP)
tst/ ls/
