Powstanie węgierskie: Centrum Budapesztu po walkach. 11.1956. Fot. PAP/CAF/W. Janik
Rewolucja węgierska 1956 roku rozpoczęła się 23 października od wiecu studentów w Budapeszcie na znak solidarności z Polską. Zryw ten był próbą uwolnienia się spod sowieckiej dominacji i przełamania monopolu partii komunistycznej. Został krwawo stłumiony przez wojska sowieckie, które wkroczyły do Budapesztu 4 listopada.
Chronologia wydarzeń:
13 czerwca 1953
Po śmierci Stalina stalinowski dogmatyk Matyas Rakosi na życzenie nowych władz sowieckich rezygnuje ze stanowiska premiera Węgier, którym zostaje bardziej pragmatyczny Imre Nagy. Rakosi zachowuje jednak stanowisko sekretarza generalnego Węgierskiej Partii Pracujących (WPP), co daje mu pozycję osoby nr 1 w hierarchii politycznej kraju. Nagy rozpoczyna reformy, m.in. ogranicza obciążenia rolników i demokratyzuje życie publiczne.
18 kwietnia 1955
W rezultacie zabiegów Rakosiego Nagy zostaje zdymisjonowany ze stanowiska premiera (objął je stalinowiec Andras Hegedues), a także wykluczony z kierownictwa WPP. Pod koniec roku pozbawiono go także członkostwa partii. Część wprowadzonych przez Nagya reform ulega zahamowaniu, ale na skutek rozluźnienia kontroli nad społeczeństwem i dopuszczenia wewnętrznej krytyki w WPP przywrócenie stalinizmu jest już niemożliwe.
18 lipca 1956
Na polecenie wicepremiera ZSRR Anastasa Mikojana Rakosi rezygnuje ze stanowiska I sekretarza. Jednak kierownictwo partii przejmuje wyznaczony przez niego następca, stalinowiec Ernoe Geroe. W społeczeństwie węgierskim nasila się wolnościowy ferment, wspomagany doniesieniami z Polski, gdzie po czerwcowych wydarzeniach poznańskich postępuje liberalizacja reżymu.
6 października 1956
Uroczysty pogrzeb Laszlo Rajka, b. ministra spraw zagranicznych straconego w 1949 roku po procesie pokazowym i zrehabilitowanego w 1954 r., przeradza się w demonstrację z udziałem 200 tys. osób.
16 października 1956
Studenci w mieście Szeged reaktywują zakazane przez reżym Rakosiego demokratyczne stowarzyszenie studenckie, do którego zaczynają przystępować także studenci z innych miast. 20 października formułują listę demokratycznych żądań.
Prof. J. Karwat: Polaków i Węgrów łączyła w 1956 roku solidarność
22 października 1956
Na politechnice w Budapeszcie odbywa się wielkie zgromadzenie studentów z różnych uczelni. Uczestnicy uchwalają 16 postulatów pod adresem władz - na czele listy są żądania natychmiastowego opuszczenia kraju przez wojska radzieckie, powołania nowego rządu z Nagyem jako premierem, wolnych wyborów i wprowadzenia systemu wielopartyjnego. Studenci postanawiają jednocześnie przyłączyć się do wiecu poparcia dla polskich przemian, jaki Węgierski Związek Pisarzy zwołał na następny dzień pod pomnikiem Józefa Bema w Budapeszcie.
23 października 1956
Po południu pod pomnikiem Bema gromadzi się około 20 tysięcy ludzi. Po odczytaniu studenckich postulatów demonstranci przechodzą na drugą stronę Dunaju, pod gmach parlamentu, gdzie tłum rośnie do ponad 200 tysięcy ludzi. Wśród zgromadzonych są nie tylko studenci, ale także robotnicy i przedstawiciele innych warstw społeczeństwa. Protest ma wciąż charakter pokojowy. W nadanym o godzinie 20 przemówieniu radiowym Geroe potępia żądania studentów i pisarzy, określając ich wystąpienie jako reakcyjne. O 21 na wezwanie Nagya tłum rozchodzi się, ale zrzuca z cokołu wielki pomnik Stalina.
W tym samym czasie funkcjonariusze tajnej policji politycznej AVH pilnujący budynku radia użyli broni, gdy wydawało się, że tłum przystępuje do próby jego zajęcia. Wśród demonstrantów są pierwsi zabici. Zgromadzeni są uzbrojeni, częściowo w broń zabraną żołnierzom przybyłym w celu obrony budynku, a częściowo w karabiny z koszar wojskowych. Moment ten uznaje się za początek powstania. Geroe wzywa radzieckie dowództwo wojskowe do interwencji.
24 października 1956
Wczesnym ranem do Budapesztu wjeżdżają radzieckie czołgi, zajmując stanowiska przed parlamentem oraz przy mostach i najważniejszych skrzyżowaniach. Ogłoszono stan wyjątkowy. W wielu punktach miasta spontanicznie powstają barykady, pojawiają się doniesienia o zdobywaniu czołgów.
Imre Nagy przejmuje po Hegeduesu stanowisko premiera. W wystąpieniu radiowym wzywa do powstrzymania się od przemocy i obiecuje wznowienie reform. Uzbrojeni demonstranci opanowują gmach radia. Wybucha spontaniczny strajk.
25 października 1956
Siły bezpieczeństwa otwierają ogień do pokojowych demonstrantów przed parlamentem, zabijając lub raniąc 100 osób. Geroe i Hegedues uciekają do Związku Radzieckiego. Pierwszym sekretarzem KC WPP zostaje represjonowany swego czasu przez ekipę Rakosiego Janos Kadar, który obejmuje ponadto stanowisko wicepremiera w rządzie Nagya.
Starcia zbrojne wybuchają w całym kraju. Powstają komitety rewolucyjne, spontanicznie tworzą się zbrojne milicje. Z ulic znikają czerwone gwiazdy i inne symbole dotychczasowej władzy.
27 października 1956
W przemówieniu radiowym Nagy akceptuje rewolucję jako "szeroki demokratyczny ruch masowy". Ogłasza powstanie rządu narodowego złożonego z komunistów mniej skompromitowanych w czasach Rakosiego lub prześladowanych. Rząd ten rozwiązuje AVH i anuluje system jednopartyjny.
28 października 1956
Zostaje zawarty rozejm z wojskami radzieckimi w Budapeszcie, w dwa dni później wycofują się one do garnizonów na prowincji.
W ostatnich dniach października odradzają się zlikwidowane przez komunistów Partia Drobnych Rolników i Partia Socjaldemokratyczna. Powstają też nowe partie. Na wolność wychodzą więźniowie polityczni.
30 października 1956
Kierownictwo WPP zatwierdza legalność funkcjonujących w całym kraju lokalnych rad rewolucyjnych. Zarząd nad państwowymi przedsiębiorstwami przejmują rady robotnicze. Zbrojne grupy szturmują siedzibę WPP w Budapeszcie, ginie 24 obrońców budynku. W wielu miastach - jak Debreczyn, Gyoer i Sopron - dochodzi do krwawych incydentów, gdy funkcjonariusze AVH otwierają ogień do demonstrantów. Ostatecznie formacja ta zostaje rozbrojona, często przy udziale mundurowej policji.
Nagy ogłasza przebudowę rządu z udziałem partii demokratycznych.
31 października 1956
Organ KC KPZR "Prawda" informuje, iż "rząd radziecki jest gotów podjąć stosowne rokowania z rządem Węgierskiej Republiki Ludowej i innych państw członkowskich Układu Warszawskiego w sprawie obecności wojsk radzieckich na terytorium Węgier". Nagy ogłasza, że rozpoczęto rozmowy ws. wystąpienia Węgier z Układu Warszawskiego. Oddziały sowieckie z Rumunii i Ukrainy ruszają w kierunku Węgier.
1 listopada 1956
Nagy otrzymuje informacje o przekroczeniu granicy Węgier przez znaczne siły radzieckie, które kierują się w stronę Budapesztu. Zapytany przez Nagya w tej sprawie ambasador ZSRR Jurij Andropow zapewnia, iż o żadnej interwencji nie ma mowy.
Rząd Węgier ogłasza neutralność kraju i wystąpienie z Układu Warszawskiego. Nagy prosi ONZ o uznanie neutralności Węgier. Kadar i minister spraw wewnętrznych Ferenc Muennich lecą do Moskwy na rozmowy o utworzeniu kontrrządu. Kadar ogłasza utworzenie Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, obejmując stanowisko I sekretarza.
Węgry: wystawa „Rozstrzelane miasta. Poznań-Budapeszt 1956”
3 listopada 1956
Węgierska delegacja, której przewodzi minister obrony Pal Maleter, udaje się do kwatery radzieckiego dowództwa pod Budapesztem na negocjacje w sprawie wycofania wojsk radzieckich z Węgier. Nadzorujący rozmowy szef KGB Iwan Sierow krótko przed północą nakazuje aresztowanie Węgrów.
4 listopada 1956
O godzinie 4 wojska radzieckie rozpoczynają atak na stolicę Węgier.
O godzinie 5 Nagy po raz ostatni zwraca się przez radio do narodu, informując o natarciu na Budapeszt. Niecałe trzy godziny później Wolne Radio Kossuth kończy nadawanie. Nagy i jego współpracownicy chronią się w ambasadzie Jugosławii i dostają azyl. Siły sowieckie i AVH zajmują parlament.
W Budapeszcie zorganizowana obrona ostatecznie wygasa około godziny 20.
Ostatnim ośrodkiem oporu stała się przemysłowa dzielnica na wyspie Csepel, gdzie starcia trwały do 10 listopada.
Liczba zabitych w walkach nie jest dokładnie znana. Tajny raport urzędu statystycznego z 1957 r. mówi o co najmniej 2700 zabitych po stronie węgierskiej i 10 razy większej liczbie rannych. Dane te nie obejmują tych, którzy zostali pochowani w parkach i ogrodach. Jeszcze bardziej niepewne są szacunki liczby ofiar na wsi. Odtajnione później dokumenty radzieckie mówią o 669 zabitych żołnierzach sowieckich, 51 zaginionych i 1 450 rannych.
7 listopada 1956
Zaprzysiężenie "Węgierskiego Rewolucyjnego Rządu Robotniczo-Chłopskiego" Janosa Kadara. "Musimy położyć kres ekscesom elementów kontrrewolucyjnych. Godzina akcji wybiła. Zmierzamy bronić interesów robotników i chłopów oraz osiągnięć demokracji ludowej" - deklaruje Kadar. Kilka godzin później apeluje do "wiernych bojowników prawdziwej sprawy socjalizmu" o wyjście z ukrycia i sięgnięcie po broń.
Tysiące uczestników rewolucji zostało aresztowanych i deportowanych do Związku Radzieckiego, 26 tysięcy stanęło przed sądami na Węgrzech - połowę z nich skazano na kary więzienia, a 1200 stracono. Przez otwartą dłuższy czas granicę z Austrią udało się na emigrację około 200 tys. ludzi.
22 listopada 1956
Imre Nagy i kilku innych członków powstańczych władz opuszczają dotychczasowy azyl w ambasadzie Jugosławii w Budapeszcie, ale wbrew wcześniejszej obietnicy kadarowskich władz nie otrzymują wolnej drogi na Zachód. Nagy jest początkowo więziony w Rumunii, skąd powraca w 1958 roku na proces do Budapesztu. Skazany za zamkniętymi drzwiami na śmierć za "działalność kontrrewolucyjną", traci życie na szubienicy 16 czerwca 1958 roku. Jego rehabilitacja i uroczysty pogrzeb nastąpiły 31 lat później.
19 stycznia 1957
Stracenie pierwszych przywódców rewolucji Jozsefa Dudasa i Janosa Szabo. (PAP)
dmi/ mw/ ro/
