Fot. Muzeum Narodowe w Warszawie
Unikatowy egzemplarz atlasu „Speculum orbis terrae” – „Zwierciadło całego świata” - autorstwa Gerarda i Cornelisa de Jode, z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie, udostępniła on-line Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa.
W zbiorach publicznych na całym świecie znajduje się około 50 egzemplarzy arcydzieła wydanego w Antwerpii w 1593 roku. Obecnie kompletną reprodukcję atlasu obejrzeć w serwisie Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej.
Dzieło jest również prezentowane w Galerii Sztuki Dawnej Muzeum.
Atlas „Speculum orbis terrae”(Zwierciadło całego świata, dosłownie: Zwierciadło kręgu ziemi, Zwierciadło świata) wyróżnia się piękną szatą edytorską i graficzną nawiązująca do najlepszych wzorów książki renesansowej – charakteryzuje starodruk Paulina Miś, kierownik projektu „Zachowanie unikatowego atlasu geograficznego Speculum orbis terrae”.
„Każdą z dwóch części dzieła - objaśnia - pierwotnie otwierały efektowne, alegoryczne strony tytułowe – w egzemplarzu MNW zachowała się jedna. Tom ma oryginalną oprawę z epoki, wykonaną z barwionej na czerwono skóry z licznymi tłoczeniami. Brzegi kart są złocone i dodatkowo ozdobione cyzelowanym ornamentem. Wszystkie elementy graficzne oraz ilustracje, mapy i tablice pokolorowano ręcznie, zapewne jeszcze w XVI lub na początku XVII wieku”.
Ten cenny starodruk trafił do muzeum po II wojnie światowej. Nie zachowały się żadne świadectwa na temat jego wcześniejszych właścicieli. Egzemplarz z kolekcji MNW stanowi przykład drugiego (i zarazem ostatniego) wydania, pochodzącego z 1593 roku.
W zbiorach polskich znajduje się jeszcze jeden egzemplarz atlasu, przechowywany w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku.
Ten z MNW jest jednak lepiej zachowany: brakuje tylko sześciu map. Zachowały się m.in. mapy Polski z portretem Zygmunta III Wazy, Prus, Pomorza Zachodniego, Śląska, Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego. W sumie 80 tablic z mapami oraz 16 kart tekstu.
Doszło do prawdziwego pojedynku kartografów; w 1570 roku bowiem w Antwerpii ukazało się „Theatrum orbis terrarum” autorstwa Abrahama Orteliusa – pierwszy nowożytny atlas świata. W tym samym czasie Gerard de Jode kończył pracę nad swoim „Speculum orbis terrarum”. Ortelius uważał de Jodego za groźnego konkurenta i dokładał wszelkich starań, aby opóźnić publikację jego dzieła – utrudniał m.in. uzyskanie niezbędnych zezwoleń kościelnych. Atlas de Jodego ostatecznie ukazał się dopiero w 1578 roku. Rynek był już wtedy zdominowany przez dzieło Orteliusa – przed 1612 rokiem „Theatrum...” doczekało się 35 wydań w różnych językach.
Próbę przełamania tego monopolu stanowiła druga, poszerzona edycja „Speculum orbis terrarum”, opublikowana w 1593 przez syna Gerarda, Cornelisa de Jode. Atlas ukazał się wówczas w dwóch wariantach: pierwszy pod tytułem „Speculum orbis terrarum”, drugi – „Speculum orbis terrae”.
Druku nigdy później nie wznawiano. Po śmierci Cornelisa płyty z mapami wykupił wydawca kolejnych edycji atlasu Orteliusa, zapewne po to, aby uniemożliwić wznowienie dzieła jego konkurentów. Te wszystkie okoliczności sprawiły, że egzemplarze atlasu de Jody są dziś wyjątkową rzadkością.
Od 2019 roku MNW realizuje projekt: Zachowanie unikatowego atlasu geograficznego „Speculum orbis terrae”, finansowany ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
W ramach projektu odbywają się m.in. prace konserwatorskie i digitalizacyjne. "Dzięki wysiłkom konserwatorów – informuje autorka projektu - atlas odzyskał dawny blask. Luźne karty oczyszczono, wzmocniono, następnie wyprostowano, wyretuszowano i wklejono w blok. Pozostałe konserwowano bez rozszywania atlasu”.
Największym wyzwaniem była zniszczona konstrukcja falców (pasków, do których przyklejone są mapy). Część z nich popękała i wymagała wzmocnienia. Dużą trudność sprawiało też oddzielenie fragmentów warstwy malarskiej z resztkami papieru, przyklejonych do sąsiadującej strony. Należało je odkleić, a następnie umieścić we właściwym miejscu. Zabiegom konserwatorskim poddano także oprawę publikacji. Wykonano również pudło ochronne, w którym dzieło będzie przechowywane. Przeprowadzone prace zabezpieczające przygotowały atlas do procesu digitalizacji. Dzięki nim będzie mógł być również eksponowany na wystawach – obecnie jest w Galerii Sztuki Dawnej MNW.
Głównym celem digitalizacji egzemplarza z kolekcji Biblioteki MNW było zapewnienie wszystkim zainteresowanym zdalnego, bezpłatnego dostępu do wybitnego dzieła XVI-wiecznej kartografii - zaznacza Małgorzata Polakowska, kierownik Biblioteki MNW.
Skany atlasu udostępniono w Mazowieckiej Bibliotece Cyfrowej (za jej pośrednictwem także w wyszukiwarce Federacji Bibliotek Cyfrowych, Europeanie, Karlsruher VirtuellerKatalog i wielu innych).
Cyfrowe kopie atlasu de Jodych nie są rozpowszechnione. Udało się je odnaleźć w kolekcji Staats-und Stadtbibliothek w Augsburgu, Stanford Libraries oraz w Bibliotheque Nationale de France.
Drugi znajdujący się w Polsce egzemplarz został zdigitalizowany w 2009 roku, lecz jego kopia cyfrowa jest udostępniana tylko na miejscu w bibliotece włocławskiego muzeum. Dość często publikowane są natomiast pojedyncze mapy z atlasu (np. w portalu fińskich zbiorów cyfrowych Doria).
„Wysokiej jakości cyfrowa kopia atlasu z kolekcji MNW będzie bez wątpienia wielkim ułatwieniem w pracy dla badaczy z całego świata” – dodaje Małgorzata Polakowska.
Biblioteka MNW ma charakter naukowy. Gromadzi publikacje z dziedziny historii i teorii sztuki, muzealnictwa, ochrony zabytków i konserwacji, archeologii, numizmatyki, historii, historii kultury oraz dziedzin pokrewnych. Zbiory Biblioteki dzielą się na trzy główne części: Książki Nowe (tj. wydane po 1800), Czasopisma i Kalendarze oraz Zbiory Specjalne, obejmujące Kolekcję Starodruków i Kolekcję Kartografii: łącznie ponad 220 000 woluminów. (PAP)
Anna Bernat
abe/ dki/
