Polsko-ukraińskie zabytki i miejsca pamięci

Lwów to pod względem zabytków historycznych i architektonicznych jedno z najbogatszych miast na terenie współczesnej Ukrainy. Zabytki reprezentują najrozmaitsze epoki i style - od pozostałości staroruskich do budowli nowoczesnych, od gotyku po socrealizm.

Miejscem szczególnym jest śródmieście. W 1975 r. władze, jeszcze sowieckie, zdecydowały o utworzeniu tu Państwowego Rezerwatu Historyczno-Architektonicznego. Obejmuje on średniowieczne śródmieście z rynkiem i przyległymi ulicami oraz teren dawnego grodu Lwa, leżącego niegdyś u podnóża Wysokiego Zamku. Rezerwat to 120 ha obszaru, na którym znajduje się przeszło 1000 zabytków budownictwa. 200 z nich to arcydzieła architektury na skalę światową. W 1998 r. stary Lwów został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.

Niedaleko rynku znajduje się Bazylika archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (potocznie nazywana Katedrą Łacińską). To świątynia metropolitalna, siedziba arcybiskupa lwowskiego, jedna z trzech katedr w mieście. Wznoszono ją od ok. 1360 r., za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, pierwotnie pod wezwaniem Trójcy Świętej.

W 1656 r. w katedrze, przed cudownym obrazem Matki Boskiej Łaskawej, złożył śluby lwowskie król Jan II Kazimierz, a 21 października 1677 r. chrzest w katedrze otrzymał późniejszy król Polski Stanisław Leszczyński. W latach 1760-1778 świątynię przebudowano w stylu rokoko, wówczas pojawiła się charakterystyczna sylwetka z dwiema nieproporcjonalnymi wieżami.

Największe zagrożenie dla istnienia katedry jako ośrodka życia religijnego przyniosły lata powojennej sowieckiej okupacji 1945-1991, które bazylika przetrwała, zachowując sakralny charakter. W latach 1952-1987 przeprowadzono szereg prac renowacyjnych, a w okresie 1999-2000 odrestaurowano prezbiterium. Podczas wizyty Jana Pawła II we Lwowie w czerwcu 2001 r. odbyła się koronacja kopii obrazu Matki Bożej Łaskawej.

Usytuowany w centralnym punkcie miasta, przy prospekcie Swobody, Narodowy Akademicki Teatr Opery i Baletu im. Salomei Kruszelnickiej to jedna z najbardziej charakterystycznych budowli w krajobrazie Lwowa.

Pod koniec XIX w. lwowski magistrat zdecydował o budowie teatru operowego. Rozpisano konkurs, w którym zwyciężył projekt dyrektora lwowskiej Szkoły Przemysłowej prof. Zygmunta Gorgolewskiego. Budowa trwała od 1897 do 1900 r. Otwarcie nastąpiło 4 października 1900 r. Wśród gości honorowych byli m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Paderewski, Henryk Siemiradzki. Na inaugurację sceny narodowej przedstawiono widowisko poetycko-choreograficzne "Baśń nocy świętojańskiej", operę Władysława Żeleńskiego "Janek" oraz komedię Fredry "Odludki".

Budynek opery jest porównywany do opery paryskiej i wiedeńskiej. Posiada bogato zdobioną fasadę, którą wieńczą brązowe, uskrzydlone, rzeźbione postacie: Dramatu po lewej, Muzyki po prawej oraz Sławy pośrodku. Salę widowiskową upiększyli swoimi dziełami Siemiradzki, Piotr Harasimowicz, Piotr Wojtowicz i Edward Podgórski.

Jedną z najstarszych europejskich nekropolii i jednym z największych zabytkowych polskich cmentarzy jest założony w 1786 r. Cmentarz Łyczakowski we Lwowie. To nie tylko miejsce pochówku zmarłych, lecz także galeria rzeźb nagrobnych, obelisków i kaplic, zbudowanych w najróżniejszych stylach.

Na 42 ha pochowanych jest 300–400 tys. osób, w tym wielu wybitnych Polaków i Ukraińców, m.in. Juliusz Konstanty Ordon, Maria Konopnicka, Gabriela Zapolska, Seweryn Goszczyński, Władysław Bełza, matematyk Stefan Banach, malarz Artur Grottger. Cmentarz ten mieści również groby polskich powstańców z XIX wieku - z Powstania Listopadowego i Styczniowego.

W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajduje się Cmentarz Obrońców Lwowa. Spoczywają tam Polacy polegli w walkach z Ukraińcami o Lwów w latach 1918-1919 oraz w czasie wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r. Pochowanych jest tam blisko 3 tys. żołnierzy, głównie młodzieży - stąd nazwa Cmentarz Orląt.

Kijów

Kijów to stolica i największe miasto Ukrainy (pod względem liczby ludności oraz powierzchni), położone nad rzeką Dniepr. Pełni funkcję politycznego, ekonomicznego, transportowego, oświatowego i kulturalnego centrum na Ukrainie, liczy ok. 3 mln mieszkańców.

Do architektonicznych skarbów Ukrainy należy kijowska Ławra Peczerska - zespół klasztorny, który odegrał ogromną rolę w dziejach Ukrainy.

Życie klasztorne zapoczątkowano tutaj w połowie XI w., kiedy przybyły z Athos mnich Antoni osiadł w jednej z miejscowych pieczar, ściągając wkrótce do tej pustelni innych zakonników. W latach siedemdziesiątych XI wieku rozpoczęto budowę murowanej Cerkwi Peczerskiej. Na początku XII w. wzniesiono nadbramną cerkiew Św. Trójcy i refektarz, a pod koniec stulecia obwiedziono teren klasztoru murem obronnym. Okazały już zespół klasztorny został ograbiony i poważnie zniszczony w trakcie najazdu Batu-chana w 1240 r. Ucierpiał raz jeszcze w 1480 r. od hord krymskich chana Mengli Gireja, lecz wkrótce dźwignięto go z ruin.

Po włączeniu ziemi kijowskiej do Korony w 1569 r. klasztor objęto bezpośrednim patronatem króla polskiego. Po Unii Brzeskiej pełnił funkcję kulturalnego ośrodka prawosławia w Rzeczypospolitej, również dzięki własnym drukarniom oraz wytwórni papieru.

W 1688 r. zależny dotychczas od Konstantynopola klasztor poddany został zwierzchnictwu patriarchy moskiewskiego, uzyskując nazwę Ławry. Powstały w tym czasie nowe zespoły sakralne na tzw. Bliskich i Dalekich Pieczarach. Ponadto klasztor otoczono ziemnymi fortyfikacjami Twierdzy Peczerskiej, zaprojektowanej przez cara Piotra I. Po wzniesieniu wysokiej dzwonnicy w połowie XVIII w. Ławra stała się w pełni ukształtowanym zespołem architektonicznym. Był to największy zwarty zespół obiektów sakralnych całej Europy.

Władze sowieckie zamknęły klasztor w 1926 r., przekształcając go w muzeum. Podczas II wojny światowej przywrócono funkcję sakralną Ławry, lecz w 1961 r. ponownie zamknięto klasztor. Mnisi powrócili do niego w 1988 r., kiedy oddano im Dalekie Pieczary.

Ławra, wpisana na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jest Rezerwatem Historyczno-Kulturowym, zachowując jednocześnie charakter wielkiego ośrodka kultu religijnego. Działa tu m.in. Akademia Teologiczna.

Pierwszym ukraińskim zabytkiem wpisanym w 1990 r. (wraz z Ławrą Peczerską) na listę UNESCO jest Sobór Sofijski ("Mądrości Bożej").

Sobór, nawiązujący nazwą do słynnej świątyni w Konstantynopolu, budowano w latach 1017-1037 w typowym bizantyjskim schemacie krzyżowo-kopułowym. Po najeździe tatarskim w 1240 r. sobór stopniowo podupadał. U schyłku XVI w. stał się cerkwią unicką. W 1633 r. odbudowę soboru podjął metropolita Piotr Mohyła. Rekonstrukcję kontynuowano jeszcze w latach 1685-1707, nadając świątyni zewnętrzne cechy ukraińskiego baroku.

Dziś świątynia nie pełni funkcji sakralnych, jest wyłącznie obiektem muzealnym, pomnikiem kultury narodowej. Wnętrze olśniewa monumentalnością kompozycji, jest syntezą sztuki bizantyjsko-ruskiej (ukraińskiej).

Babi Jar

29 września 1941 r., niedługo po zajęciu Kijowa przez armię hitlerowską, Niemcy zebrali przebywających w Kijowie Żydów, po czym nakazali im marsz w kierunku wąwozu o nazwie Babi Jar. Na miejscu Żydów dzielono i zabijano strzałami z karabinów maszynowych. W ciągu dwóch dni zamordowano w ten sposób 33 771 osób. Kolejne egzekucje trwały do 11 października. W tym czasie zabito jeszcze ok. 17 tys. Żydów.

Na miejscu kaźni Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny, w którym więziono m.in. Ukraińców, Polaków, Rosjan i Romów. Do 1943 r., kiedy do Kijowa wkroczyła Armia Czerwona, w obozie tym zamordowano ok. 30 tys. osób. Wg różnych źródeł ogólna liczba rozstrzelanych w Babim Jarze w latach 1941-1943 waha się od 100 do 150 tys.

1 marca w wyniku rosyjskiego ostrzału rakietowego pobliskiej wieży telewizyjnej uszkodzone zostało Centrum Pamięci Holokaustu w Babim Jarze. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski przypomniał wtedy o masakrze, mówiąc, że "historia się powtarza, ludzie znów giną w Babim Jarze".

Bykownia

3435 polskich więźniów aresztowanych i zamordowanych przez NKWD w 1940 r. w Ukrainie upamiętnia Polski Cmentarz Wojenny w Kijowie-Bykowni. To czwarta nekropolia upamiętniająca polskie ofiary NKWD, po cmentarzach w Lesie Katyńskim, Charkowie i Miednoje.

Podczas ekshumacji z lat 2001-2012 polscy badacze wydobyli szczątki 1 992 polskich obywateli zamordowanych przez NKWD w 1940 r. Zdaniem archeologów pracujących w Bykowni prawie 2 tys. osób zabitych w trakcie zbrodni katyńskiej i pochowanych w tym miejscu "to największa część osób z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej, zawierającej 3435 imion i nazwisk polskich obywateli" zamordowanych przez władze sowieckiej Rosji. Ok. 1,5 tys. osób mogło trafić do innych niż Kijów miejsc kaźni.

W Bykowni pochowane są też polskie ofiary stalinowskiego wielkiego terroru z lat 1937-1938. Jednak największą grupę stanowią tam Ukraińcy i przedstawiciele innych narodowości. Liczbę spoczywających w Bykowni szacuje się na 100-120 tys.

Charków

Charków to miasto w północno-wschodniej części Ukrainy, stolica obwodu charkowskiego. Jest obecnie jednym z największych ośrodków przemysłowych i kulturalno-naukowych Ukrainy.

Sobór Pokrowski (Opieki Matki Bożej) to jeden z najcenniejszych zabytków miasta. Został wzniesiony w 1689 r. w stylu baroku przez Kozaków pochodzących z pobliskiej Kłoczkowskiej Słobody. Jest najstarszym zabytkiem w mieście i jedynym zachowanym obiektem dawnej twierdzy charkowskiej.

Był nie tylko miejscem kultu religijnego, ale pełnił również funkcję umocnień charkowskiej fortecy. W mieście znajduje się też monaster – klasztor, o tej samej nazwie, pochodzący z tego samego okresu.

Kolejny ważny sakralny budynek na mapie Charkowa to Sobór Zaśnięcia Matki Bożej, zbudowany w latach 1771-1777 na miejscu poprzedniego, zniszczonego przez pożar w 1733 r., wzorowany na cerkwi św. Klemensa w Moskwie.

Projekt ikonostasu dla soboru wykonał Bartolomeo Rastrali. W budynku znalazły się cztery ołtarze: główny – Zaśnięcia Matki Bożej oraz boczne Kazańskiej Ikony Matki Bożej, św. Katarzyny i Świętych Piotra i Pawła. Szczególnym kultem wiernych otaczana była przechowywana w świątyni ikona św. Mikołaja oraz Jedlicka Ikona Matki Bożej.

W dniach 9–12 stycznia 1826 r. w soborze wystawione było ciało cara Aleksandra I, zmarłego w Taganrogu. W 1930 r. budynek, pełniący funkcje katedry eparchii charkowskiej, został odebrany Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu i zaadaptowany na cele świeckie, co łączyło się z jego znaczącą dewastacją. W 1973 r. przeprowadzono kompleksowy remont soboru.

W 2009 r. na mocy nowego porozumienia między administracją obwodową i eparchią charkowską świątynia stała się ponownie własnością Kościoła. Do 2010 r. sobór był współużytkowany przez parafię prawosławną i filharmonię charkowską.

Sobór został uszkodzony w trakcie walk o Charków podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę.

Wzniesiony w latach 1999–2000 Polski Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie-Piatichatkach – to miejsce pochówku ofiar wielkiej czystki, a także oficerów wojska polskiego rozstrzelanych podczas zbrodni katyńskiej w 1940 r.

W lesie pod Charkowem, w pobliżu sanatorium NKWD, w 1940 r. grzebano przywożone ciężarówkami zwłoki polskich oficerów, mordowanych w piwnicach gmachu NKWD w Charkowie. Pierwszy transport wyruszył ze Starobielska do Charkowa w nocy 5/6 kwietnia 1940 r.

W latach 1995-1996 prowadzone były tam badania sondażowo-ekshumacyjne, którymi kierował prof. Andrzej Kola. Odkryto 75 zbiorowych mogił, w tym 15 masowych grobów polskich oficerów ze szczątkami 4302 ofiar. Szczątków nie ekshumowano. W pozostałych 60 grobach spoczywają zamordowani w latach trzydziestych Ukraińcy i Rosjanie.

Cały teren, gdzie odkryto groby, został ogrodzony. 27 czerwca 1998 r. wmurowano kamień węgielny pod budowę cmentarza, który nazwano oficjalnie Cmentarzem Ofiar Totalitaryzmu. Uroczyste otwarcie nastąpiło 17 czerwca 2000 r.

Sporo wspólnego z polską historią ma Charkowski Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Karazina. Został powołany w 1804 r. na mocy ukazu carskiego staraniem działacza społecznego Wasyla Karazina. Za powstanie uczelni odpowiedzialny był także kurator Charkowskiego Okręgu Naukowego, polski hrabia Seweryn Potocki.

Potocki był zwolennikiem tworzenia uczelni wyższych w mniejszych miejscowościach, a w owych czasach Charków liczył ok. 10 tys. mieszkańców. To dzięki Potockiemu nowa uczelnia otrzymała szeroką autonomię wyrażoną m.in. przez niezależność placówki od władz gubernialnych.

Polacy (głównie z terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego) od początku stanowili poważny odsetek studiującej tu młodzieży, zwłaszcza po likwidacji polskich uniwersytetów w Wilnie i Warszawie. Ich liczba sięgała nawet 1/3 wszystkich studiujących.

Kamieniec Podolski

Pierwsze obwarowania powstały w Kamieńcu na przełomie XI i XII w. Były to drewniano-ziemne umocnienia wzniesione wokół średniowiecznego grodu, które następnie w XIII w. zostały wzmocnione murem obronnym. Watahy Batu-chana, pustoszące Podole w latach 1240-1241, zniszczyły gród w Kamieńcu. Po wyparciu Tatarów w 1362 r. Kamieniec objęli kniaziowie Koriatowicze, którzy odbudowali zniszczoną warownię. W 1432 r. Kamieniec włączono do Korony, a w 1463 r. został stolicą województwa podolskiego i nadano mu status miasta królewskiego. Forteca stała się kluczową strategiczną warownią.

Rola jej stała się szczególnie istotna w okresie wzrostu potęgi Imperium Osmańskiego. W 1633 r. forteca oparła się silnemu szturmowi Turków. W czasie kolejnego najazdu tureckiego, w 1672 r., zamek padł po krótkiej obronie. Obronę twierdzy opisał na kartach Trylogii Sienkiewicz. Pomnik upamiętniający czyny Wołodyjowskiego znajduje się przed katedrą. Przedstawia on wykuty z piaskowca pień drzewa, wsparty na korzeniach. W 1933 r. z inicjatywy miejscowych Polaków umieszczono na pomniku napis: "Pamięci pana pułkownika Jerzego Wołodyjowskiego, hektora kamienieckiego. Życie to szereg poświęceń".

Strona polska nie ustawała w próbach odbicia Kamieńca Podolskiego, ale powrócił on do Korony dopiero po pokoju karłowickim (1699). Po II rozbiorze Polski Kamieniec znalazł się w granicach Rosji i został stolicą guberni podolskiej. W XIX w. twierdza straciła militarne znaczenie i została zamieniona w więzienie. Funkcję tę zamek w Kamieńcu pełnił do 1917 r. W 1918 r. do miasta wkroczyły wojska polskie, jednak zawarty w 1921 r. Traktat Ryski przyznał miasto Sowietom. W 1928 r. twierdza została uznana za rezerwat historyczno-architektoniczny, a w 1937 r. utworzono w niej muzeum.

Żółkiew

Szczególne miejsce na mapie najcenniejszych obiektów architektury i sztuki dawnej RP zajmowała Kolegiata pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi. Świątynia została ufundowana na początku XVII w. przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i stała się miejscem jego wiecznego spoczynku. Następnie opieką otaczał ją prawnuk magnata, król Jan III Sobieski. Kościół postrzegany był jako mauzoleum obu rodów oraz pomnik chwały oręża polskiego. Jego status podnosiły również cenne dzieła sztuki.

Przed 1939 r. kolegiata uchodziła za jedną z najważniejszych świątyń w Polsce. Po II wojnie część wyposażenia i archiwaliów wywieziono do Polski, a resztę po zamknięciu kościoła przez władze komunistyczne w 1946 r. – przeniesiono do muzeów ukraińskich.

W czasie gdy budynek służył jako magazyn, znaczna część wyposażenia, w tym cenne rzeźby, została poważnie uszkodzona lub zniszczona. W takim stanie obiekt zwrócono Kościołowi katolickiemu w 1989 r. Znalazł się on wśród tych zabytków, które w pierwszej kolejności ratowano i odnawiano. Prace rozpoczęły się w latach 1990–1992 dzięki zaangażowaniu Fundacji Kultury Polskiej, Wojska Polskiego i miasta Krakowa. Od 1990 r. przy konserwacji znajdujących się w kościele dzieł rzeźbiarskich (m.in. nagrobków Sobieskich i Daniłowiczów, epitafiów i portali) pracowali studenci warszawskiej i krakowskiej ASP. Kolejne etapy prac przeprowadzono dzięki finansowaniu ze strony m.in. Biura Pełnomocnika Rządu ds. Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granicą, Fundacji Ochrony Zabytków, MKiDN, MSZ, Senatu RP i Instytutu POLONIKA.

Ołyka

Kolegiata Świętej Trójcy w Ołyce na Wołyniu jest jednym ze znaczących zabytków sztuki sakralnej okresu wczesnego baroku na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Świątynię wzniesiono w latach 1635?1640 z fundacji Albrychta Stanisława Radziwiłła wg projektu Włochów – Benedetta Molliego i Giovaniego Maliverne’a.

Była uznawana za najpiękniejszy polski kościół na Wołyniu. Do dziś wrażenie robią wyjątkowe ołtarze oraz nagrobki rodziny Radziwiłłów. Koniec II wojny zapoczątkował trudny okres w historii kolegiaty. Tereny archidiecezji lwowskiej, a także diecezji łuckiej i częściowo przemyskiej zostały wcielone do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Władze powróciły do walki z religią i Kościołem katolickim. Parafia ołycka została rozwiązana i rozpoczęła się systematyczna dewastacja świątyni. Dopiero w 1991 r. władze ukraińskie przekazały kościół wspólnocie wiernych, dzięki czemu dziś znów może on być miejscem kultu.

Drewniane cerkwie regionu karpackiego

Ukraina i Polska mają jeden wspólny obiekt na liście UNESCO - drewniane cerkwie regionu karpackiego. Na listę wpisanych jest osiem obiektów z Ukrainy i osiem z Polski. Najstarsze cerkwie pochodzą z XVI w. Zbudowano je techniką zrębową, czyli przez łączenie końców drewnianych bali. Każda z cerkwi ma swój styl, typowy dla regionu, w którym powstała. (PAP)

autor: Katarzyna Krzykowska

ksi/ skp /