"Losy polskiej emigracji w Londynie w latach 1945-1989” - nowy projekt MHP

Grupa złożona z pracowników Muzeum, studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Wyższej Szkoły Europejskiej im. ks. Józefa Tischnera oraz historyków postanowiła oddać głos najstarszemu pokoleniu emigrantów z Wielkiej Brytanii – ludziom, którzy do Anglii dotarli w czasie trwania II wojny światowej lub zaraz po wojnie.

Głównym celem projektu było przeprowadzenie oraz nagranie serii wywiadów z polskimi emigrantami oraz popularyzacja wiedzy na temat środowisk powojennej emigracji w Wielkiej Brytanii wśród polskich studentów, młodzieży szkolnej oraz internautów. Dzięki wykorzystaniu historii mówionej członkowie projektu mieli okazję poznania niezwykłych historii nieznanych w Polsce ludzi, którzy budowali powojenne społeczeństwo polskie w Londynie.

Przygotowania do realizacji projektu trwały kilka miesięcy. Po uzyskaniu dofinansowania w postaci grantu od Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych oraz skompletowaniu grupy projektowej rozpoczął się proces merytorycznego przygotowywania do wyjazdu. W sierpniu studenci oraz pracownicy Muzeum PRL-u uczestniczyli w warsztatach z historii najnowszej Polski oraz oral history, przeprowadzonych przez dra Janusza Mierzwę i dr Barbarę Klich-Kluczewską z Instytutu Historii UJ. Warsztaty pozwoliły zapoznać się z metodologią prowadzenia wywiadów i zagadnieniami, które miały być podejmowane w trakcie rozmów ze świadkami historii.

Głównym celem projektu było przeprowadzenie oraz nagranie serii wywiadów z polskimi emigrantami oraz popularyzacja wiedzy na temat środowisk powojennej emigracji w Wielkiej Brytanii wśród polskich studentów, młodzieży szkolnej oraz internautów. Dzięki wykorzystaniu historii mówionej członkowie projektu mieli okazję poznania niezwykłych historii nieznanych w Polsce ludzi, którzy budowali powojenne społeczeństwo polskie w Londynie.

Następną fazą projektu był sam wyjazd do Wielkiej Brytanii. Podczas tygodniowego pobytu w Londynie oraz Oksfordzie w pierwszej połowie września uczestnicy projektu nagrali łącznie 19 wywiadów. W samym Londynie większość relacji została zrealizowana w Studium Polski Podziemnej – jednej z najważniejszych instytucji polonijnych w Wielkiej Brytanii, która skupia przede wszystkim byłych żołnierzy Armii Krajowej.

Osoby, z którymi rozmawiano wywodzą się głównie z dwóch grup, które łączą wspólne losy podczas II wojny światowej. Pierwszą z nich są byli powstańcy warszawscy, którzy po upadku Warszawy przedostali się do Anglii szlakiem obozów jenieckich. Drugą grupą są żołnierze Wojska Polskiego, lub członkowie ich rodzin, pochodzący głównie z Kresów Wschodnich, którzy po ataku ZSRS na Polskę 17 września 1939 r. dostali się do niewoli sowieckiej. Po układzie Sikorski – Majski z 31 lipca 1941 r., w ramach amnestii dotarli do tworzącej się na terenie Związku Sowieckiego Armii Polskiej gen. Władysława Andersa. Dalej, po ewakuacji armii do Iranu podążali szlakiem bojowym II Korpusu Polskiego przez Persję, Palestynę, Włochy, aby ostatecznie po wojnie trafić do Wielkiej Brytanii. Tam byli żołnierze gen. Andersa przystosowywali się do nowego życia w specjalnych obozach, tzw. Polskich Korpusach Przysposobienia i Rozmieszczenia. Obie grupy charakteryzował specyficzny stosunek do nowych władz w powojennej Polsce, który stał się jednym z głównych zagadnień badawczych projektu.

Jak powiedziała jedna z rozmówczyń, Irma Stypułkowska (synowa przedwojennego działacza Stronnictwa Narodowego, Zbigniewa Stypułkowskiego), zejście na ziemię angielską dawało „uczucie nowej przygody, nowego życia, nowych wrażeń! To było ogromnie ważne dla nas. Zupełnie zaczynaliśmy wszystko od nowa właściwie. Od początku”. Był to także nowy rozdział życia kilkuset tysięcy Polaków, którzy po wojennej zawierusze znaleźli się w obcym kraju, nie znając języka i realiów życia w społeczeństwie angielskim. Ludzi, którzy musieli podjąć dramatyczną decyzję o powrocie do Polski bądź pozostaniu na Wyspie. Wojenne losy tych jednostek były już wcześniej wspominane w innych projektach czy działaniach organizacji kombatanckich. Nikt jednak nie podjął tematu ich drogi do Anglii i życia na obczyźnie. Nikt także nie pytał się o ich stosunek do Polski Ludowej, do przełomowych wydarzeń takich jak odwilż 1956 roku, marzec ‘68 czy działalność „Solidarności”.

Projekt nie skupiał się jednak tylko na zaangażowaniu w życie polityczne i społeczne Polonii w Londynie. Ważnym zagadnieniem było bowiem także życie codzienne rozmówców – ich praca, edukacja, wychowywanie kolejnego pokolenia i dbanie o polskie tradycje, co można było zauważyć chociażby po wystroju mieszkań rozmówców, pełnych pamiątek z kraju.

Uczestnicy projektu, młodzi ludzie, którzy poprzez pracę lub studia związali swoje życie z historią, mogli zatem nawiązać niezwykły dialog międzypokoleniowy z przedstawicielami przedwojennej Polski, którzy budowali polskość poza granicami kraju. Mieli także przyjemność rozmawiania ze znanymi osobistościami emigracyjnymi takimi jak prof. Michał Giedroyć (kuzyn Jerzego Giedroycia, profesor University of Oxford), Marzena Schejbal (Prezes Koła AK w Londynie), prof. Zbigniew Pełczyński (profesor University of Oxford, założyciel Fundacji im. Stefana Batorego i tzw. Szkoły Liderów), Jan Brodzki (pracownik „Wiadomości Literackich”, RWE i polskiej sekcji BBC) czy Maria Drue (pianistka, akompaniatorka m.in. Mariana Hemara i Renaty Bogdańskiej – Andersowej, działaczka Polskiego Teatru Emigracyjnego). Większość tych postaci jest mocno zaangażowana w działalność na rzecz polskich organizacji w Londynie, takich jak Ognisko Polskie, Studium Polski Podziemnej, Polski Ośrodek Społeczno – Kulturalny czy Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego. Fakt ten pozwolił uczestnikom projektu dogłębniej poznać historię budowania tzw. „Polski poza Polską” (określenie zastosowane przez papieża Jana Pawła II podczas jego pielgrzymki do Wielkiej Brytanii w 1982 r.).

Po powrocie do kraju uczestnicy projektu byli zobowiązani do samodzielnej transkrypcji oraz opracowania wywiadów, z których wybrane najciekawsze fragmenty oraz pozyskane materiały archiwalne (głównie fotografie) będą umieszczone na stronie internetowej: www.swiadkowieprl.pl. Wyniki projektu zostaną także zaprezentowane podczas debaty w Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, propagującej temat polskiej emigracji w Londynie. Debata planowana jest na początek grudnia. (MHP)

Ewelina Olaszek