Zima 1941/1942. Oficerowie Wojska Polskiego i Armii Czerwonej w trakcie ćwiczeń. Z prawej siedzi Władysław Anders
80 lat temu, 30 lipca 1941 r., w Londynie podpisano polsko-sowieckie porozumienie, które do historii przeszło jako układ Sikorski-Majski. Umowa zakładała odnowienie stosunków dyplomatycznych i stworzenie polskiej armii w ZSRS.
1941
18 czerwca
W trakcie wizyty w Londynie ambasador Wielkiej Brytanii w Moskwie Stafford Cripps, podczas spotkania z premierem Władysławem Sikorskim, stwierdził, że wojna niemiecko-sowiecka wybuchnie w najbliższych dniach. Wyraził przekonanie, że w takim wypadku rola polityczna Polski będzie bardzo istotna.
19 czerwca
W liście do prezydenta Władysława Raczkiewicza premier Sikorski napisał, że Związek Sowiecki nie zostanie rozbity przez III Rzeszę.
22 czerwca
Po otrzymaniu informacji o rozpoczęciu niemieckiego ataku na ZSRS w Szkocji odbyło się spotkanie prezydenta Władysława Raczkiewicza z gen. Kazimierzem Sosnkowskim, który podkreślił, że porozumienie z Sowietami jest „możliwe, a nawet może być wskazane” pod warunkiem przywrócenia granicy sprzed 17 września i uregulowania statusu polskich obywateli na Kresach. Zaznaczył również, że możliwe jest powstanie polskich oddziałów w ZSRS.
23 czerwca
Na posiedzeniu rządu premier Sikorski podkreślił, że wybuch wojny niemiecko-sowieckiej zmusza Polskę do ponownego przemyślenia jej polityki zagranicznej. Rząd stwierdził, że w tym momencie nie ma możliwości podjęcia bezpośredniej współpracy z Moskwą. Jako warunek jej podjęcia Sikorski określił unieważnienie tzw. II paktu Ribbentrop-Mołotow.
Premier Sikorski wygłosił przemówienie na falach BBC, w którym powiedział, że Niemcy są głównym wrogiem Polski, i wezwał ZSRS do uwolnienia więzionych Polaków.
3 lipca
Ambasador ZSRS w Londynie otrzymał instrukcję do negocjacji z Polską. Kreml dopuszczał powstanie „polskiego komitetu” w ZSRS, powstanie sił zbrojnych, zwolnienie jeńców i więźniów oraz ustalenie „granic etnograficznych” odrodzonej Polski. Następnego dnia ambasador Iwan Majski przekazał instrukcję brytyjskiemu MSZ, które poinformowało o niej rząd RP.
4 lipca
Obradujący w Warszawie Polityczny Komitet Porozumiewawczy poparł stanowisko premiera Sikorskiego wyrażone w przemówieniu z 23 czerwca.
9 lipca
Premier Sikorski poinformował Delegata Rządu na Kraj i komendanta Związku Walki Zbrojnej o negocjacjach z Sowietami.
12 lipca
Rząd wyraził zgodę na rozpoczęcie negocjacji z ZSRS. Tego samego dnia podpisane zostało porozumienie brytyjsko-sowieckie.
15 lipca
Rozpoczęły się negocjacje brytyjsko-polskie dotyczące przyszłego porozumienia polsko-sowieckiego. Głównym przedmiotem sporu była kwestia unieważnienia porozumień niemiecko-sowieckich.
21 lipca
Odbyło się posiedzenie Rady Ministrów, na którym omawiano zapisy układu ze Związkiem Sowieckim. Sprzeciw wyraził m.in. minister spraw zagranicznych August Zaleski. Powodem konfliktu były zapisy dotyczące granicy polsko-sowieckiej. W kolejnych dniach układowi sprzeciwiło się również Stronnictwo Narodowe.
25 lipca
W proteście przeciw pomijaniu jego opinii dymisję z urzędu ministra spraw zagranicznych złożył August Zaleski.
26 lipca
Kreml wyraził zgodę na podpisanie układu.
27 lipca
Prezydent Raczkiewicz w liście do premiera zagroził ustąpieniem z urzędu, ponieważ uznawał, że w skład rządu nie wchodzą wszystkie stronnictwa polityczne.
28 lipca
Na posiedzeniu rządu premier Sikorski przedstawił ostateczny tekst układu.
29 lipca
Premier Sikorski poinformował prezydenta, że układ zostanie podpisany następnego dnia. Prezydent Raczkiewicz rozważał dymisję i przekazanie urzędu gen. Kazimierzowi Sosnkowskiemu.
30 lipca
Rano Władysław Raczkiewicz przyjął ambasadora Wielkiej Brytanii, który stwierdził, że sprzeciw prezydenta wobec porozumienia Polski z Sowietami miałby fatalne konsekwencje dla Polski i wszystkich aliantów.
O godz. 16.30 w siedzibie Foreign Office premier Władysław Sikorski i ambasador ZSRS w Wielkiej Brytanii Iwan Majski w obecności premiera Winstona Churchilla i szefa MSZ Anthony’ego Edena podpisali układ o wspólnej walce z Niemcami.
W trakcie przemówienia w Izbie Gmin Anthony Eden powiedział, że Wielka Brytania nie uznaje żadnych zmian terytorialnych w Polsce.
Podczas spotkania Sikorski-Raczkiewicz prezydent oskarżył premiera o złamanie konstytucji i uznał umowę za nieistotną. Jego opinię poparł gen. Kazimierz Sosnkowski. Opinię o nieważności umowy prezydent powtórzył następnego dnia w liście do premiera Sikorskiego. W efekcie konfliktu na szczytach władz układ nie został ratyfikowany.
11 sierpnia
Gen. Sikorski powierzył dowództwo Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS uwolnionemu z sowieckiej niewoli gen. Władysławowi Andersowi.
14 sierpnia
W Moskwie podpisano porozumienie polsko-sowieckie dotyczące formowania armii.
Rząd postanowił o nominowaniu Stanisława Kota na ambasadora RP w Moskwie.
27 sierpnia
W Moskwie odbyła się pierwsza odprawa dowództwa PSZ w ZSRS. Rozpoczęto tworzenie dwóch pierwszych dywizji – 5 Wileńskiej Dywizji Piechoty i 6 Lwowskiej Dywizji Piechoty.
Wrzesień
Rozpoczęło się formowanie oddziałów w obozach w okolicach Buzułuku nad Samarą.
3–4 grudnia
Podczas spotkania na Kremlu z premierem Sikorskim Stalin stwierdził, że poszukiwani przez Polaków oficerowie, którzy w 1939 r. trafili do sowieckiej niewoli, „uciekli do Mandżurii”.
Sikorski i Stalin podpisali deklarację dotyczącą wspólnej walki z Niemcami. Sowiecki dyktator obiecał przyspieszenie dostaw zaopatrzenia dla formującej się polskiej armii.
1942
Luty–marzec
Władze sowieckie zażądały natychmiastowego włączenia polskich oddziałów do walki.
Rejon formowania polskich oddziałów został przesunięty w okolice Taszkientu w Uzbekistanie. Liczba racji żywnościowych przeznaczonych dla polskich oddziałów została zmniejszona do 30 tys.
18 marca
W rozmowie z premierem Sikorskim Stalin wyraził zgodę na ewakuację żołnierzy i cywilów, dla których nie wystarczało racji żywnościowych.
24 marca–5 kwietnia
W pierwszym etapie do okupowanego przez aliantów Iranu ewakuowano 33 069 wojskowych i 10 789 cywilów, w tym 3 100 dzieci.
25 maja
Wielka Brytania porozumiała się ze Związkiem Sowieckim w sprawie ewakuacji wszystkich polskich żołnierzy.
31 lipca
Zawarto polsko-sowieckie porozumienie dotyczące ewakuacji Polaków.
12 września
Gen. Władysław Sikorski wydał rozkaz o powołaniu Armii Polskiej na Wschodzie, obejmującej wszystkie polskie siły na Bliskim Wschodzie.
Listopad
Zakończono ewakuację z terenu ZSRS. Do Iranu dotarło ponad 115 tys. osób, w tym blisko 78,5 tys. żołnierzy. Wśród ewakuowanych było niemal 18 tys. dzieci. (PAP)
Michał Szukała
