Książka Bartłomieja Noszczaka „Etos gniewu. Antykomunistyczne organizacje młodzieżowe w Warszawie (1944-1989)” odkrywa przed czytelnikiem nowy, mało znany dotąd element historii polskiej konspiracji – powstawanie i funkcjonowanie konspiracyjnych organizacji wśród warszawskiej młodzież szkolnej.
Bartłomiej Noszczak zawęził obszar badań nie tylko pod względem terytorium oraz wieku – biorąc pod uwagę jedynie te organizacje, w którym ludzie poniżej 18 roku życia stanowili zdecydowaną większość – świadomie pominął także młodzieżowe przybudówki „dorosłej opozycji”, organizacje związane z Konfederacją Polski Niepodległej, Solidarnością Walczącą, NZSS „Solidarność” czy duszpasterstwem akademickim.
Autor uwzględnił w swojej pracy ok. 70 organizacji działających w Warszawie w czasach PRL, skrupulatnie opisując ich skład, działalność oraz losy ich członków po rozpracowaniu przez UB i SB.
Opisując działalność młodzieżowych grup konspiracyjnych, Noszczak podzielił okres PRL na kilka zasadniczych części: lata 1944-1948 – gdy opór przeciwko nowemu porządkowi publicznemu był powszechny, lata 1948-1954 – gdy rozwiały się już nadzieje na zmianę ustroju politycznego oraz lata 1956-1970, w których organizacje konspiracyjne coraz częściej zakładało pokolenie, urodzone już po II wojnie światowej.
Ostatnie rozdziały książki poświęcone są latom siedemdziesiątym określanym przez autora mianem „zastoju” oraz „renesansowi kontestacji”, jaki nastąpił w okresie powstania Solidarności i po wprowadzeniu stanu wojennego.
W „Etosie gniewu” Bartłomiej Noszczak odtwarza losy młodzieżowych organizacji antykomunistycznych, przedstawia ich wielkość, skład społeczny, cele i metody działania, dynamikę rozwoju oraz przyczyny, dla których młodzi ludzie decydowali się na podjęcie aktywnej działalności opozycyjnej.
Opierając się na materiałach Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, opisuje metody, przy użyciu których służby specjalne PRL zwalczały nielegalną działalność młodzieży szkolnej, a w oparciu m.in. o akta sądowe bada represje, jakie spotykały członków opisywanych organizacji. Zwraca uwagę na charakterystyczną zmianę stosunku autorytarnego państwa do opozycyjnych organizacji młodzieżowych – o ile w czasach stalinowskich działalność taka wiązała się z wyrokami wieloletniego pozbawienia wolności, o tyle „w latach 1954-89 żaden spośród członków warszawskiej młodzieżowej konspiracji antykomunistycznej nie został skazany na karę bezwzględnego więzienia, co motywowano zwykle niską szkodliwością społeczną ich czynów, młodym wiekiem lub dotychczasową niekaralnością”.
Książka Bartłomieja Noszczaka nie jest leksykonem działających w okresie PRL warszawskich młodzieżowych organizacji konspiracyjnych – autor analizuje opisywane przez siebie organizacje na tle czasów, w których przyszło im działać oraz w porównaniu do innych ośrodków miejskich (Krakowa, Trójmiasta, Łodzi), szukając podobieństw i różnic, nie uciekając także przed pytaniami o etyczny wymiar młodzieżowej działalności konspiracyjnej, niejednokrotnie związanej przecież z czynami z pogranicza prawa, bądź granice tę przekraczającymi.
Wielkim atutem książki Bartłomieja Noszczaka jest obfita bibliografia i bogaty zestaw niepublikowanych dotąd fotografii, pochodzących m.in. z materiałów operacyjnych MO, UBP i SB, ilustrujących działalność młodych warszawskich konspiratorów.
Licząca niemal 900 stron książka „Etos gniewu. Antykomunistyczne organizacje młodzieżowe w Warszawie (1944-1989)” ukazał się w ramach serii Instytutu Pamięci Narodowej „Warszawa Nie?pokonana”
Bartłomiej Noszczak, „Etos gniewu. Antykomunistyczne organizacje młodzieżowe w Warszawie (1944-1989)”, wydawnictwo IPN, Warszawa 2015.
Andrzej Kałwa
ajk/ ls/
