„Pamięć o specyfice staropolskich barokowych ogrodów przetrwała między innymi dzięki traktatom architektonicznym, które stały się nośnikiem świadectw i praktyk kulturowych” – czytamy.
Książka Aleksandry Jakóbczyk-Goli została poświęcona polskim traktatom architektonicznym, które autorka analizuje z perspektywy badań literaturoznawczych oraz studiów nad kulturą i sztuką. Polskie traktaty z XVII i początków XVIII wieku poświęcone budowie siedzib, gospodarowaniu i sztuce ogrodniczej zostały odczytane jako materiał do analizy kultury kolekcjonerskiej w dawnej Rzeczypospolitej. Jakóbczyk-Gola przedstawiła zatem to, co w epoce nowożytnej uznawano za cenne, a także wskazała na znaczenie pamięci kulturowej dla powstania idei prywatnych zbiorów.
Zbiory kolekcjonerskie znajdowały się nie tylko we wnętrzach dworu, ale także w ogrodzie, który pełnił w tym okresie funkcję ekspozycyjną, a jednocześnie sam w sobie stanowił kolekcję ze względu na dobór flory i fauny.
Początkowo obiekty gromadzone były w osobnych budynkach, np. skarbcach czy lamusach. Ich funkcją było jednak tylko magazynowanie, a nie porządkowanie i pokazywanie. Dopiero zmiana w podejściu do kolekcji spowodowała przeniesienie zbiorów do budynku dworu. Traktaty architektoniczne są zatem także źródłem wiedzy o tworzonych lub adaptowanych w tych celach pomieszczeniach: gabinetach i galeriach, kaplicach, a nawet domowych muzeach.
Praktyka kolekcjonerska została zaprezentowana przez autorkę na przykładach pałacu Kazanowskich w Warszawie, dworu Wazów w Nieporęcie, zamku w Żółkwi i pałacu Krzyżtopór w Ujeździe.
Autorka przedstawiła również, jak sztuka i natura wzajemnie na siebie oddziaływały. Ich przenikanie w kulturze baroku i tradycji szlacheckiego dworu jest bardzo wyraźne. Analiza traktatów wskazuje na wspólnotę strukturalną domostwa i ogrodu, podporządkowanie ich analogicznym regułom, powiązanie siedziby i krajobrazu. „Powiązanie budynku z ogrodem wynikało z przyjęcia tej samej architektonicznej postawy twórczej wobec wszystkich elementów składających się na całość kompozycji pałacowo-ogrodowej. Podobnie jak układ budynku, kształtowano układ ogrodu tak, aby wyodrębnić w nim rozmaite wnętrza ogrodowe o różnym przeznaczeniu użytkowym” – pisał w książce „Historia ogrodów” Longin Majdecki. Jak wskazuje autorka, „w ten sposób XVII-wieczny ogród stał się kontynuacją i odbiciem założeń pałacowych” .
Aleksandra Jakóbczyk-Gola poświęciła również wiele uwagi koncepcjom ogrodów barokowych i konkretnym realizacjom w kontekście idei kolekcjonowania. Przedstawiła wzajemne relacje ogrodu i gabinetu jako przestrzeni gromadzenia i prezentowania cennych obiektów, a także prześledziła wegetatywny proces wzrastania i obumierania jako wstęp do utrwalenia i zachowania w pamięci. W obiekcie zainteresowania autorki znalazły się te kwestie iluzjonizmu i teatralizacji związane z zabiegami wystawienniczymi stosowanymi pod gołym niebem, a także ogrody botaniczne, a właściwie ich twórcy: botanicy i kolekcjonerzy.
Zjawisko polskiego nowożytnego kolekcjonerstwa wyróżniało się na tle innych krajów, a jednym z czynników różniących jest znikome zainteresowanie zabytkami antycznymi, a w dużej mierze oparcie się na rodzimości, dawnym obyczaju czy tradycji.
Wyjątkowość i wartość kolekcji w dawnej Rzeczypospolitej w dużej mierze określało też połączenie dekoracyjności z utylitaryzmem. „Dwóch bohaterów, dwie postawy: dworzanina Łukasza Górnickiego, który stoi u progu epoki nowożytnej, i oświeconego ziemianina Ignacego Krasickiego, który ją zamyka, łączy podobny stosunek do sztuki i do gromadzenia zbiorów. Za każdym razem dekoracyjności towarzyszy pożytek. A zatem definicja polskiego kolekcjonerstwa w XVII wieku i polskiego kolekcjonerstwa tego okresu jest rozpięta pomiędzy modelem dworzanina, który zmysł estetyczny jeszcze nie został wykształcony, i ideałem ziemianina, który umiejętnie powiązał utylitarność i ozdobność. Tak powstał niepowtarzalny krajobraz staropolskich zbiorów, w których spotkały się natura i kultura” – podsumowuje Aleksandra Jakóbczyk-Gola.
Książka „Gabinety i ogrody. Polskie nowożytne traktaty architektoniczne wobec kultury kolekcjonowania” Aleksandry Jakóbczyk-Goli ukazała się nakładem Muzeum Historii Polski.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
