„Dorobek komisji Maddena z lat 1951–1952 stanowi interesujące źródło do poznania niektórych aspektów dziejów: powszechnych, Stanów Zjednoczonych, Związku Sowieckiego, Polski, Niemiec, a także w mniejszym stopniu kilku innych państw europejskich” – czytamy.
Specjalna Komisja Śledcza do Zbadania Faktów, Dowodów i Okoliczności Mordu w Lesie Katyńskim została powołana przez Izbę Reprezentantów Kongresu Stanów Zjednoczonych 18 września 1951 roku. Komisja, na której czele stał Ray Madden, przeprowadziła szeroko zakrojone śledztwo, a jego wyniki podsumowała w raporcie złożonym 22 grudnia 1952 roku. W trzecim tomie wydawnictwa znalazły się części 6. i 7. „Przesłuchań” oraz „Raport końcowy Specjalnej Komisji Śledczej do Zbadania Faktów, Dowodów i Okoliczności Mordu w Lesie Katyńskim”.
W części 6. protokołów nie znalazły się zeznania, ale wyłącznie dwa obszerne dowody rzeczowe. Składają się na nie opisowe raporty proweniencji polskiej. Opracowania, których głównym autorem był Wiktor Sukiennicki, zostały przygotowane i powielone metodą mimeograficzną w latach 40. z inicjatywy władz Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Polskie instytucje w Londynie przekazały je w 1952 roku na potrzeby dochodzenia komisji Maddena.
Z kolei część 7. zawiera zapis obrad komisji Maddena w Waszyngtonie, które zostały przeprowadzone 3 i 4 czerwca oraz 11, 12, 13 i 14 listopada 1952 roku „Głównym celem czerwcowych i listopadowych obrad komisji Maddena było wyświetlenie amerykańskich konotacji sprawy katyńskiej. Przesłuchania i inne czynności podejmowane w tym okresie miały pozwolić na zbadanie postępowania rządu amerykańskiego z raportami dotyczącymi mordu na polskich oficerach w Lesie Katyńskim i polityki amerykańskiej wobec Związku Sowieckiego. Końcowe prace komisji zostały formalnie określone przez kongresmenów jako druga faza dochodzenia, w odróżnieniu od fazy pierwszej, mającej na celu wskazanie sprawcy zbrodni katyńskiej i zrekonstruowanie jej szczegółowych okoliczności” – wskazuje Witold Wasilewski we wstępie.
Spośród dwudziestu dziewięciu świadków, których zeznania umieszczono w tej części protokołów, większość była obywatelami Stanów Zjednoczonych. Byli to zazwyczaj urzędnicy, wojskowi, politycy i dziennikarze, urodzeni w Ameryce. „Przesłuchania zamykało zeznanie gen. Claytona Bissella, szefa wywiadu wojskowego G-2, które dobrze reprezentowało, a w pewnym stopniu podsumowywało wątek śledztwa dotyczący zatajania w Stanach Zjednoczonych wiedzy o Katyniu po ujawnieniu w 1943 r. informacji na temat sowieckiej zbrodni z 1940 r.” – wskazuje Wasilewski.
W tej części zostały również umieszczone zeznania i dokumenty odnoszące się do popełnianych błędów i mataczenia w administracji wojskowej, dyplomacji oraz prywatnych mediach i innych sferach amerykańskiego życia publicznego.
„Ta część przesłuchań – by ująć rzecz przenośnie – była pod względem tematyki najbardziej amerykańska, a najmniej wschodnioeuropejska. Wysiłek komisji w drugiej fazie dochodzenia dostarczył w 1952 r. najwięcej materiału do sformułowania wniosków na temat postępowania władz USA w sprawie katyńskiej i amerykańskiej polityki zagranicznej w latach czterdziestych XX w.” – czytamy.
Złożenie 22 grudnia 1952 roku „Raportu końcowego” było równoznaczne z końcem funkcjonowania komisji katyńskiej. Dokument został zarejestrowany jako Raport Izby Reprezentantów nr 2505 i przed końcem 1952 roku został opublikowany przez drukarnię rządu Stanów Zjednoczonych w Waszyngtonie. Raport stanowił podsumowanie śledztwa komisji Maddena z lat 1951–1952 oraz zwieńczenie wysiłku Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych na rzecz zbadania okoliczności zbrodni katyńskiej oraz przedstawienia prawdy na jej temat opinii publicznej – zarówno amerykańskiej, jak i zagranicznej. W dokumencie zaprezentowano ustalenia, a także wnioski dotyczące zbrodni katyńskiej, dalszego biegu sprawy Katynia, a także polityki Stanów Zjednoczonych wobec Związku Sowieckiego i Polski.
„O historycznym znaczeniu raportu decydował nie zasób zawartych w nim informacji, ale nade wszystko formalnoprawny fakt, iż komisja Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych jednomyślnie stwierdziła odpowiedzialność NKWD ZSRS za mord na polskich oficerach w Lesie Katyńskim w 1940 r. i inne powiązane zbrodnie na polskich obywatelach. Zamieszczenie tego w dokumencie parlamentu Stanów Zjednoczonych miało wielkie znacznie polityczne” – ocenia Wasilewski.
Trzeci tom publikacji „Mord w Lesie Katyńskim. Przesłuchania przed amerykańską komisją Maddena w latach 1951–1952” ukazał się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
