Oprócz zadań związanych z ochroną granicy KOP odgrywał ważną rolę w kształtowaniu polskiej państwowości i krzewieniu kultury na kresach II Rzeczypospolitej Polskiej - pisze Arur Ochał w obszernej monografii „Na litewskiej rubieży. Brygada KOP +Grodno+ (1929–1939)”. Autor przedstawia okoliczności powstania, strukturę, cele i zadania formacji jako jednej z wielu powołanej w celu ochrony granicy i bezpieczeństwa publicznego obszarów przygranicznych na wschodzie kraju.
Jak zaznacza autor, pozycja ta jest w pewnym sensie nowatorska, gdyż mimo że na temat Korpusu Ochrony Pogranicza istnieje kilka publikacji, „ze względu na ogólny charakter tych opracowań, powstałych na podstawie wyselekcjonowanego materiału źródłowego, trudno czytelnikowi wychwycić szczegóły dotyczące działalności poszczególnych batalionów granicznych, pułków, a nawet brygad, których działalność uzależniona była m.in. od warunków geograficznych i narodowościowych”.
Ochał rysuje sytuację pogranicza na Grodzieńszczyźnie i Suwalszczyźnie w okresie międzywojennym, analizuje istniejące tam w latach 1919–1927 formacje graniczne, wreszcie, wskazując na miejsce i rolę Brygady KOP „Grodno” w systemie ochrony pogranicza, przechodzi do wieloaspektowego ukazania jej działalności, na którą składały się: studia i plany mobilizacyjne, wyszkolenie i współdziałanie z jednostkami wojska, działalność wywiadowcza i kontrwywiadowcza, zwalczanie przemytu, przestępstw skarbowych i pospolitych. Przedstawione zostają też działania brygady we wrześniu 1939 roku. Odrębny rozdział monografii poświęcony jest działalności społeczno-kulturalnej formacji.
Wśród tematów podejmowanych przez Ochała znajdują się – kształtowanie się polskiej administracji na terenach przygranicznych po odzyskaniu niepodległości, stosunki narodowościowe w pasie pogranicza, sytuacja gospodarcza na tych terenach, udział policji państwowej w ochronie granicy.
We fragmencie dotyczącym genezy Korpusu Ochrony Pogranicza autor wyjaśnia przyczyny powstania formacji: „Osłabienie polskiej państwowości na Kresach Wschodnich stwarzałoby komunistom możliwość wywołania powstania białoruskiego lub ukraińskiego, a w ich konsekwencji przypuszczalnie doprowadzenie do rozpadu państwa polskiego. Podsycanie konfliktów wewnętrznych i antagonizowanie antypolsko nastawionych mniejszości narodowych stwarzały dyplomacji radzieckiej możliwość osłabienia autorytetu Polski na arenie międzynarodowej”. Jak pisze Ochał, „równie niespokojne było pogranicze polsko-litewskie, gdzie ze względu na brak unormowania stosunków dyplomatycznych i niewytyczenie linii granicznej nadal dochodziło do incydentów zbrojnych, w większości inspirowanych przez władze litewskie”.
Rozkaz o utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza wydał gen. Władysław Sikorski 12 września 1924 roku, a pięć dni później Sztab Generalny Wojska Polskiego pod kierownictwem gen. Stanisława Hallera określił wojskową strukturę formacji. Powstały Korpus podlegał Ministerstwu Spraw Wojskowych, Ministerstwu Spraw Wewnętrznych i Generalnemu Inspektorowi Sił Zbrojnych. Na wypadek wojny mobilizację jednostki mógł zarządzić prezydent.
Brygada KOP „Grodno”, początkowo 6. Półbrygada Ochrony Pogranicza, sformowana została jesienią 1927 roku. Dowódcą 6. Brygady został ppłk. dypl. Mikołaj Bołtuć (był nim do 1930 roku), podporządkowane zostały mu trzy bataliony: 23. w Druskiennikach, 24. w Sejnach, 29. w Suwałkach i 19. Szwadron KOP w Olkienikach. W latach 1930–1935 dowódcą brygady był płk Stanisław Kalabiński, a w latach 1935–1939 płk Stefan Leon Biestek.
Jak wyjaśnia Ochał, Korpus Ochrony Pogranicza oprócz zadań związanych z ochroną granicy „odgrywał ważną rolę w kształtowaniu polskiej państwowości i krzewieniu kultury na kresach II Rzeczypospolitej Polskiej”. Dzięki działaniom oświatowo-kulturalnym ludność pogranicza przełamywała swą nieufność w stosunku do żołnierzy KOP. „To właśnie dzięki działaniom i inicjatywom formacji, a szczególnie dowódców strażnic i podoficerów, w wielu przysiółkach i wioskach pogranicza mieszkańcy mogli zobaczyć pierwsze wystąpienia teatralne, posłuchać pierwszej audycji radiowej lub zobaczyć film wyświetlony z przenośnego kinematografu” – pisze Ochał.
Brygada KOP „Grodno” wspierała też finansowo stowarzyszenia i oddziały Ligi Morskiej i Kolonialnej, Przysposobienia Wojskowego, Polskiego Czerwonego Krzyża czy Komitet Budowy Floty Narodowej. Działalność społeczna żołnierzy KOP obejmowała ponadto walkę z pożarami, powodziami czy plagami wilków. Żołnierze brali również udział w obchodach świąt państwowych na stacjonowanych terenach.
„Należy pamiętać, że KOP przez cały okres swojego istnienia miał charakter specjalnej formacji wojskowej, realizującej w czasie pokoju zadania o charakterze policyjnym na terenie pogranicza wschodniego i północno-wschodniego” – podsumowuje autor. Bataliony graniczne tworzące Brygadę KOP „Grodno” zdaniem Ochała „szybko wrosły w lokalną społeczność, włączając się do miejscowego nurtu życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego”.
Według historyka najważniejszym wyznacznikiem skuteczności brygady była sprawnie przeprowadzona mobilizacja w kampanii wrześniowej 1939 roku, ponieważ mimo braku artylerii zmobilizowane na bazie brygady oddziały walczyły aż do 27 września.
Wzbogacona wieloma fotografiami i danymi liczbowymi zaprezentowanymi w tabelach książka Artura Ochała „Na litewskiej rubieży. Brygada KOP +Grodno+ (1929–1939)”, ukazała się staraniem Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu.
Artur Ochał, „Na litewskiej rubieży. Brygada KOP +Grodno+ (1929–1939)”, IPN, Warszawa 2017.
Aleksandra Beczek (PAP)
