O wojnę powszechną, która przyniesie upragnioną wolność, modliły się kolejne pokolenia Polaków. Suwerenna Polska wyłoniła się z pełnych cierpień i nadziei lat 1914 – 1918. Najnowsza publikacja Ośrodka Karta w wyjątkowy sposób ukazuje dzieje narodu polskiego, podążającego podczas I wojny światowej drogą ku niepodległości.
„Polski wir…” inauguruje serię „XX wiek. Zbliżenia”. Zgodnie z tradycją Ośrodka Karta przełomowe momenty historii Polski zostaną ukazane przez kompozycję zróżnicowanych świadectw źródłowych. Celem autorów serii jest przedstawienie zarówno relacji aktywnych uczestników, jak i biernych świadków wydarzeń; sprzecznych ocen i opinii rywali politycznych. Tom przygotowany przez Agnieszkę Dębską ofiarowuje czytelnikom panoramę pięciu lat poprzedzających odzyskanie niepodległości.
„Po śniadaniu przyszedł do nas Szeptycki, nowy brygadier Legionów, w miejsce Piłsudskiego, tego niebezpiecznego awanturnika, który porywa za sobą młodzież, który nie przebiera w środkach i pełen ambicji marzy o objęciu dyktatorstwa w Polsce na tle wojenno-socjalistycznym”. (Księżna Maria Lubomirska, Warszawa, listopad 1916)
Bogactwo źródłowe jest niezaprzeczalnym walorem „Polskiego wiru”. Spis tekstów, wykorzystanych przy komponowaniu książki, obejmuje 213 pozycji. Są wśród nich materiały opublikowane stosunkowo niedawno, jak i teksty zapomniane, trudno dziś dostępne, które ukazały się drukiem przed wieloma dziesiątkami lat. Szczególnie godne uznania jest zamieszczenie nieznanych szerokiej publiczności fragmentów niepublikowanych wspomnień i dzienników, spoczywających w zbiorach bibliotek i archiwów. W „Polskim wirze” znajdziemy również listy, polityczne odezwy i manifesty, wojskowe rozkazy i meldunki, policyjne raporty. Obficie przytaczane są artykuły, pochodzące z prasy ukazującej się w każdym z trzech zaborów.
Na te same zjawiska i wydarzenia możemy spojrzeć z wielu stron. Wśród autorów reprezentowani są przedstawiciele wszystkich nurtów politycznych, środowisk społecznych i regionów Polski. Czytelnik może poznać także punkt widzenia zaborców i polityków państw zachodnich. Sprawozdaniom rosyjskiej policji towarzyszą wspomnienia członków POW.
Opinie księżnej Marii Lubomirskiej sąsiadują z relacjami socjalistycznych działaczy i szeregowych legionistów, a doniesienia „Kuriera Warszawskiego” z pamiętnikami Wincentego Witosa. Cytowani są Piłsudski i Dmowski, Juliusz Rómmel i Józef Haller. Wykorzystano wypowiedzi luminarzy kultury: Marii Dąbrowskiej, Zofii Nałkowskiej, Cezarego Jellenty.
Książka składa się z jedenastu ułożonych chronologicznie rozdziałów. Każdy z nich poprzedzony został krótkim wprowadzeniem, objaśniającym tło historyczne. Zamieszczone teksty w dynamiczny sposób komentują rzeczywistość. Pełne emocji interpretacje i oceny powodują, że czytelnik ma wrażenie niemal bezpośredniego uczestniczenia w następujących po sobie zdarzeniach. Tom czyta się jak fascynującą, dramatyczną kronikę polskich losów.
Wraz z autorami relacji przeżywamy nadzieje zrodzone w ostatnich miesiącach poprzedzających konflikt. Obserwujemy mobilizację, wkroczenie oddziałów strzeleckich do Królestwa i wymarsz na front wojsk zaborców. Zaskakują fragmenty mówiące o utożsamianiu się mieszkańców Królestwa z państwem rosyjskim. Przygnębiające wrażenie wywierają relacje o bratobójczych bojach Polaków walczących we wrogich sobie armiach, o rywalizacji polityków i tragicznych ofiarach wśród bezbronnej ludności cywilnej.
Dowiadujemy się o obawach przed „napowietrznymi najazdami zeppelinów” na Warszawę, niemieckim ataku gazowym pod Bolimowem, pogromach Żydów dokonywanych przez wojska rosyjskie. Z pól bitewnych pod Kostiuchnówką przenosimy się do sztabowych kwater, ziemiańskich salonów i gabinetów polityków. Przeżywamy gorycz zawiedzionych w swych nadziejach żołnierzy.
„Przez cały dzień na ulicach tłumy. Ruch tramwajowy normalny. Wszędzie samochody z naszymi żołnierzami. (…) W tym wszystkim wstaje Polska. I nikt nie widzi, jak jest piękna. Nikt nie spostrzega w tym zgiełku”. (Maria Dąbrowska, Warszawa, listopad 1918)
Obserwujemy głód i nędzę zajętej przez Niemców Warszawy. Kolejne materiały pokazują, jak akt 5 listopada, rewolucja w Rosji, kryzys przysięgowy, internowanie legionistów i uwięzienie Piłsudskiego wpływały na postawy cywilów, wojskowych i liderów politycznych.
Ostatni rozdział poświęcony jest narodzinom niepodległości. Znajdziemy w nim między innymi wspomnienia o rozbrajaniu okupantów, wzruszający list Piłsudskiego do Dmowskiego i opis wybuchu powstania wielkopolskiego. Lektura nie pozostawia wątpliwości: trudne początki zapowiadały mające nadejść problemy i niebezpieczeństwa. Trzeba było im stawić czoło w oswobodzonej ojczyźnie.
W zamykającym książkę posłowiu prof. Andrzej Chojnowski krótko scharakteryzował losy Polaków podczas I wojny światowej. Redakcja zamieściła także kalendarium, porządkujące podstawowe fakty z lat 1914 – 1918. „Polski wir I wojny” jest książką wolną od pomnikowej konwencji i rocznicowego patosu. Ukazuje oryginalny i poruszający obraz lat, podczas których podzielony naród różnymi drogami dążył do stworzenia wspólnego, niepodległego państwa.
„Polski wir I wojny 1914-1918”. Seria „XX wiek. Zbliżenia”; opr. Agnieszka Dębska. Posłowie Andrzej Chojnowski. Ośrodek Karta, Warszawa 2014.
Marek Olkuśnik
