„Komunizm […] rozciągał bowiem +pogranicza przyzwoitości+ i +pogranicza uczciwości+. Ważnymi słowami wytrychami do zrozumienia PRL stają się zwroty typu +załatwić”, albo +na lewo+” – czytamy.
Publikacja zawiera referaty wygłoszone podczas konferencji „Życie codzienne w PRL na tle innych państw bloku radzieckiego”, która została zorganizowana przez lubelski Oddział Instytutu Pamięci Narodowej.
Książka ukazuje wiele aspektów codzienności: prywatność, sferę materialną, życie kulturalne, a także zagadnienia socjalne. Nie jest to monografia życia codziennego w PRL, ale tom przybliżający nowe, często nierozpoznane dotychczas jego obszary. Do publikacji zaproszono przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, dzięki czemu tytułowe zagadnienie przedstawione zostało z różnych perspektyw, wykorzystano przy tym różnorodne źródła i podejścia badawcze.
Jak czytamy we wstępie, „badanie życia codziennego w powojennej Polsce niesie ze sobą wiele problemów. […] Po pierwsze, jak zorganizować pisanie o codzienności: czy dzielić ją według dziedzin życia, czy bardziej według okresów w dziejach PRL. Historycy zajmujący się latami Peerelu stosują często paradygmat totalitarny, omijając podejście historii mentalności. W tak konstruowanej narracji życie codzienne nie jest autonomiczne, więcej – nie ma prawa bytu. Rodzi się jednak uzasadniona wątpliwość – czy faktycznie dyktatura komunistyczna przeniknęła do życia codziennego Polaków, czy może znalazły się sfery, które oparły się sterowanej odgórnie komunistycznej manipulacji masami”.
Publikację otwierają artykuły dotyczące badań nad codziennością. Przemysław Pluciński przedstawił projekt „Archiwum badań nad życiem codziennym”, którego celem jest identyfikacja i przygotowanie do upowszechniania materiałów z prac socjologicznych i antropologicznych nad życiem codziennym prowadzonych w Polsce od stu lat. Jakub Muchowski omówił z kolei anglojęzyczne piśmiennictwo, dotyczące życia codziennego w byłych krajach komunistycznych. Jan Pomorski z kolei połączył wątki współczesnych badań nad życiem codziennym z debatami o kreowaniu polskiej polityki historycznej, definiowaniu wspólnoty narodowej oraz kształtowaniu jej tożsamości.
Kolejne artykuły ukazują złożoność codzienności Polaków. Marcin Kruszyński przeanalizował publikowane wypowiedzi liderów PZPR w kontekście ich odniesień do różnych problemów życia codziennego. Z kolei Dariusz Jarosz zaprezentował zjawisko „udomawiania” rewolucji przez praktyki społeczne życia codziennego.
Wpływ na codzienność Polaków wywierały różne elementy sytuacji gospodarczej kraju. Jędrzej Chumiński przedstawił bilans rozwoju gospodarczego i społecznego państw komunistycznych. Natomiast Cecylia Leszczyńska przeanalizowała różne aspekty funkcjonowania kredytu konsumenckiego w warunkach gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Jak dowiadujemy się z tego artykułu, ten kredyt, z punktu widzenia władz, był użytecznym narzędziem polityki społecznej.
Pokrewnymi kategoriami tematycznymi są trudności, bolączki czy ograniczenia czasów PRL. Grzegorz Miernik przedstawił problemy codzienności końca PRL w oparciu o listy i skargi obywateli do władz partyjnych. Kłopotom mieszkańców wsi w Polsce w latach 1956–1980 swój tekst poświęciła Anna Maria Adamus. Świat przedstawiony w chłopskich listach do peerelowskiej władzy omówił z kolei Krzysztof Gajewski.
W swoich artykułach autorzy przyjrzeli się również różnym sferom życia społeczeństwa w państwie komunistycznym. Konrad Rokicki przedstawił wpływ systemu politycznego na organizację i praktykę działania służby zdrowia, a Janusz Wrona – różne aspekty praktyk religijnych katolików w warunkach PRL. Jacek Wołoszyn przyjrzał się próbie instytucjonalizacji i umasowienia sfery prywatnej w latach 1948–1956, a Natalia Jarska skupiła się na codziennych konfliktach małżeńskich w Polsce w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Eli Pilve przeanalizowała z kolei mechanizmy sowietyzacji społeczeństwa na przykładzie ideologicznej presji wywieranej na estońskich nauczycielach. Obraz codzienności widziany z perspektywy wspomnień funkcjonariuszy urzędów bezpieczeństwa w Polsce przedstawiła Justyna Dudek. Cosmin Budeanca omówił natomiast życie codzienne byłych więźniów politycznych w komunistycznej Rumunii w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych.
Dla autorów interesująca okazała się również sfera kultury. W publikacji znalazł się artykuł Marcina Kuli „Nie taka czarna! Wydział Kultury KC o pewnym przedstawieniu codzienności”. Uświetnianie codzienności przez lubelskie zespoły śpiewacze omówiła z kolei Agata Kusto. Serię komiksów „Żbik” zaprezentowała Dorota Skotarczak, wskazując na ich wartość jako źródeł do badań nad różnymi aspektami życia społecznego w PRL. Robert Spałek przedstawił swój tekst zatytułowany „Liryka rockowa lustrem codzienności lat osiemdziesiątych: nośniki i kanały dystrybucji – scena oficjalna i autonomiczna – wentyl bezpieczeństwa i cenzura – teksty i świat przedstawiony”. Cyrkowi w powojennej fotografii na przykładzie „Przekroju” swój artykuł poświęciła Dominika Czarnecka. Publikację zamyka artykuł Zuzanny Grębeckiej zatytułowany „Głos Berlioza i głos Wolanda. +Niesamowite+ w komunistycznej codzienności”.
Książka „Życie codzienne w PRL”, pod redakcją Małgorzaty Chomy-Jusińskiej, Marcina Kruszyńskiego i Tomasza Osińskiego, ukazała się nakładem Instytutu Pamięci Narodowej.
Anna Kruszyńska (PAP)
akr/
