Prezydent Andrzej Duda. Fot. PAP/M. Obara
Efektywniejsze i szybsze odzyskiwanie bezprawnie utraconych dóbr kultury ma umożliwić ustawa o restytucji dóbr kultury, którą podpisał prezydent Andrzej Duda. Ma ona także zwiększyć bezpieczeństwo prawne tych dóbr na wypadek kradzieży lub przywłaszczenia.
Ustawa, której projekt przygotował resort kultury i dziedzictwa narodowego, implementuje do polskiego ustawodawstwa dyrektywę Unii Europejskiej dotyczącą zwrotu dóbr kultury, wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego UE. Celem dyrektywy jest ochrona integralności dziedzictwa kulturowego każdego z państw UE przez ułatwienie im dochodzenia zwrotu dóbr kultury, nielegalnie wyprowadzonych z ich krajów.
Obecnie polskie prawo nie zawiera przepisów regulujących sprawy restytucji dóbr kultury. W takich przypadkach wykorzystuje się uregulowania z prawa cywilnego dotyczące ochrony własności, nie są one jednak dostosowane do specyfiki tego typu postępowań. Ponadto Polska nadal ma poważne problemy z odzyskiwaniem dóbr kultury utraconych w wyniku II wojny światowej.
Ustawa definiuje "dobro kultury" jako zabytek i rzecz ruchomą niebędącą zabytkiem, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość artystyczną, historyczną bądź naukową, lub ze względu na ich znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego. Regulacje ustawowe dotyczą zatem dóbr kultury obejmujących zabytki i dobra kultury, które takiego statusu nie mają (niezabytkowe dobra kultury – przy czym chodzi wyłącznie o dobra kultury o charakterze materialnym.
Ustawa definiuje "dobro kultury" jako zabytek i rzecz ruchomą niebędącą zabytkiem, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na ich wartość artystyczną, historyczną bądź naukową, lub ze względu na ich znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturalnego. Regulacje ustawowe dotyczą zatem dóbr kultury obejmujących zabytki i dobra kultury, które takiego statusu nie mają (niezabytkowe dobra kultury – przy czym chodzi wyłącznie o dobra kultury o charakterze materialnym.
W praktyce oznacza to, że chronione będą także muzealia (niebędące zabytkami) wpisane do inwentarza w muzeum będącego instytucją kultury oraz materiały biblioteczne należące do narodowego zasobu bibliotecznego. Ograniczeniami wywozowymi zostaną więc objęte także np. niechronione dotąd zbiory sztuki współczesnej, które często są bardzo cenne.
Ustawa zawiera również regulacje odnoszące się do narodowych dóbr kultury Polski należących do zbiorów publicznych. W tekście zdefiniowano pojęcie "zbiorów publicznych", które zostaną objęte szczególnymi regulacjami ochronnymi. Chodzi o wydłużenie czasu, gdy może zostać wszczęte postępowanie o ich zwrot, do 75 lat. W przypadku pozostałych narodowych dóbr kultury jest to 30 lat.
Za restytucję dóbr kultury będzie odpowiedzialny Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Do jego obowiązków będzie należało podejmowanie działań – w kraju i za granicą – mających na celu odzyskanie utraconego dobra kultury. W ustawie określono też przypadki, gdy minister będzie miał obowiązek z urzędu zająć się sprawą zwrotu mienia (chodzi o zabytki wywiezione na stałe za granicę). Minister będzie też zobligowany do współpracy z odpowiednimi instytucjami państw unijnych oraz wspierał prowadzenie wzajemnych konsultacji w sprawach zwrotu dóbr kultury na terytorium Unii Europejskiej. W efekcie Polska będzie mogła korzystać z procedury uproszczonej restytucji polskich narodowych dóbr kultury, ustanowionej w prawie UE.
Ustawa określa też zasady postępowania ws. zwrotu z państwa UE narodowych dóbr kultury Polski, wyprowadzonych z naszego kraju z naruszeniem prawa. Projekt zawiera przepisy dotyczące postępowania ws. zwrotu z Polski dóbr kultury, wyprowadzonych bezprawnie z państwa Unii Europejskiej. W ustawie jest też rozdział poświęcony zwrotowi z Polski dóbr kultury, wywiezionych z naruszeniem prawa z państw innych niż unijne.
W akcie prawnym zapisano także przepisy karne, odnoszące się przede wszystkim do zachowań polegających na utrudnianiu postępowania o zwrot zagranicznego narodowego dobra kultury, np. przez zatajanie i podawanie nieprawdziwych informacji na temat jego przechowywania. W takiej sytuacji sprawca będzie podlegał karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, a w przypadku sprawy mniejszej wagi – wymierzana będzie kara grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do roku. Ponadto sąd będzie mógł orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany z opieką nad zabytkami.
W ustawia znalazły się też przepisy usprawniające postępowanie dotyczące nakazania zwrotu dóbr kultury na terytorium państwa unijnego oraz eliminujących dotychczasowe luki i niejasności prawne. Przewidziano także regulacje prawne służące zabezpieczeniu odnalezionego dobra kultury. Rozszerzono także obwiązek uzyskiwania pozwoleń na wywóz za granicę niektórych dóbr kultury niebędących zabytkami; określono ogólne zasady postępowania z dobrami kultury, wyprowadzonymi z Polski z naruszeniem prawa po ich zwrocie. W projekcie zobowiązano podmioty gospodarcze (firmy i osoby fizyczne) zajmujące się obrotem dobrami kultury do prowadzenia ksiąg w celu ewidencjonowania tych dóbr oraz ekspertyz przez nie wystawianych.
Większość przepisów ustawy wejdzie w życie po upływie 14 dni od dnia jej ogłoszenia. (PAP)
akn/ itm/
