U schyłku II wojny światowej wojska ZSRS wkraczały na tereny kolejnych państw europejskich: Polski, Węgier, Czechosłowacji, Bułgarii. Wszędzie tam, gdzie dotarła Armia Czerwona prędzej czy później dochodziło do zmiany realiów politycznych, a państwa włączane były w sowiecką strefę wpływów. Oparta na sowieckich materiałach archiwalnych książka Nikity Pietrowa „Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945-1953” prezentuje mechanizm przejmowania przez ZSRS kontroli nad Europą Środkowo-Wschodnią.
W podzielonej na pięć rozdziałów książce Nikołaj Pietrow analizuje działalność sowieckiej administracji wojskowej na terenach wyzwolonych, a w rzeczywistości podbitych przez Armię Czerwoną. Na podstawie zachowanych dokumentów pieczołowicie odtwarza jej funkcjonowania i mechanizmy polityczno-policyjne, za pomocą których dowództwo sowieckie i posłuszne mu organizacje komunistyczne likwidowały ogniska oporu w kolejnych krajach.
Pietrow analizuje działalność sowieckich „doradców:” działających w podbitych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, analizuje podobieństwa i różnice w podporządkowywaniu przez ZSRS Polski, Węgier, Bułgarii oraz konsekwentnym sowietyzowaniu okupacyjnej strefy w Niemczech. Sporo miejsca poświęca także kwestii procesów politycznych jakie miały miejsce w podbitych przez ZSRR krajach w okresie stalinizmu.
Wraz z zajmowaniem u schyłku II wojny światowej przez oddziały Armii Czerwonej państw Europy Środkowo-Wschodniej, rozpoczął się proces montażu na zajmowanych terenach nowego systemu politycznego. W początkowej fazie decydujące znaczenie miały działanie przyfrontowych jednostek NKWD i SMIERSZ, tłumiących wszelkie przejawy oporu wobec wkraczających jednostek sowieckich. Masowo aresztowano członków działającego w poszczególnych krajach ruchu oporu, z których część rozstrzeliwano, a część wywożono na wschód. Często w miejsce wyzwolonych niedawno niemieckich obozów koncentracyjnych, powstawały nowe, sowieckie – mieszczące się w tych samych budynkach i barakach.
"Ta wojna różni się od wszystkich poprzednich: kto zajmuje terytorium ten ustanawia własny porządek społeczny. Każdy wprowadza swój system tam, gdzie wchodzi jego armia. Inaczej być nie może" - Józef Stalin, 11 kwietnia 1945 r.
Wkrótce potem oddziały sowieckie przekazywały pozory władzy podporządkowanym sobie organizacjom komunistycznym i opanowanym przez nie instytucjom państwowym. Ścisła współpraca nowej władzy z siłami okupacyjnymi prowadziła w szybkim tempie do spacyfikowania opozycji i przejęcia kontroli nad całością życia politycznego – stawiający aktywny opór przechodzili do pozbawionej jakichkolwiek szans walki zbrojnej, kończyli w więzieniach lub przed plutonami egzekucyjnymi. Działające w krajach Europy Wschodniej partie polityczne ulegały z czasem procesowi „bolszewizacji – władzę w nich przejmowali specjalnie oddelegowani działacze komunistyczni lub współpracujący z nimi członkowie dotychczasowych władz. Opornych działaczy izolowano, aresztowano lub mordowano.
Kolejnym etapem podporządkowywania Związkowi Sowieckiemu krajów satelickich była fala procesów politycznych – do więzień zaczęli trafiać prominentni działacze partii komunistycznych, często mocno zaangażowani w proces sowietyzacji swoich krajów. Z jednej strony służyło to likwidacji niewygodnych świadków bezprawnych działań sowieckich oddziałów okupacyjnych, z drugiej potęgowało atmosferę terroru, w której nikt nie mógł czuć się bezpieczny, a poczucie braku zagrożenia (często, jak się okazywało, złudnie), mogło dawać jedynie bezdyskusyjne wykonywanie poleceń płynących z Kremla.
Opierając się na bogatej bazie źródłowej, w tym zasobach archiwalnych Federacji Rosyjskiej, Nikitaj Pietrow stawia tezę, iż sowietyzacja krajów Europy Środkowo-Wschodniej nie była próbą realizacji ideałów komunistycznych, przewidujących „eksport rewolucji na Zachód”, ale przede wszystkim częścią realizowanego z premedytacją politycznego planu, przewidującego włączenie podbitych państw w sowiecką strefę interesów przede wszystkim jako „pas bezpieczeństwa” oddzielający ZSRS od krajów zachodnich.
Analiza Nikity Pietrowa stać się może jedną z najważniejszych na rynku księgarskim prac poświęconych procesowi podporządkowywania przez ZSRR państw Europy Wschodniej, dając czytelnikowi rzadką okazję poznania szczegółów tego procesu od strony sowieckiej.
Nikita Wasiliewicz Pietrow jest historykiem, działaczem praw człowieka i wiceprzewodniczącym stowarzyszenia „Memoriał”, badającego zbrodnie okresu stalinowskiego, autorem licznych prac na temat funkcjonowania sowieckiego aparatu bezpieczeństwa i represji w samym ZSRS, ale również w krajach okupowanych i satelickich.
„Nowy ład Stalina. Sowietyzacja Europy 1945-1953”, Nikita Pietrow, Wydawnictwo Demart, Warszawa 2015
Andrzej Kałwa
ajk/ ls/
