List Komendanta ŻOB do swojego zastępcy poza gettem, 23 kwietnia 1943 r.; Delegatura Rządu RP na Kraj, sygn. 202XV.2. Źródło: Archiwum Akt Nowych
Bohaterska walka żołnierzy Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego oraz tysięcy skazanych na zagładę mieszkańców getta była reakcją na trwający od 1939 r. terror okupantów niemieckich. Żydowski opór przeszedł do historii jako pierwsze powstanie w okupowanej Europie.
1939
7 października
Z rozkazu władz okupacyjnych w Warszawie został powołany Judenrat (Rada Starszych Gminy Żydowskiej) z Adamem Czerniakowem jako przewodniczącym.
26 października
Opublikowano rozporządzenie władz niemieckich o przymusie nieodpłatnej (niewolniczej) pracy ludności żydowskiej.
28 października
Według przeprowadzonego przez Judenrat spisu w Warszawie mieszkało 359 827 Żydów.
1 grudnia
Niemcy nakazali Żydom noszenie na prawym ramieniu opasek z gwiazdą Dawida.
1940
29 maja
Utworzenie Żydowskiej Samopomocy Społecznej zajmującej się pomocą głodującym.
12 października
Władze okupacyjne ogłosiły powstanie warszawskiej „dzielnicy żydowskiej” i określiły jej granice. Zgodnie z zarządzeniem do 31 października dzielnicę mieli zamieszkać wszyscy Żydzi mieszkający w Warszawie lub przesiedlający się do niej. Termin przesiedlenia Polaków z dzielnicy i zasiedlenia jej przez Żydów przedłużono wkrótce do 15 listopada.
16 listopada
Następuje zamknięcie getta. Uwięzionych zostaje ok. 350 tys. osób na 307 hektarach. W wyniku przesiedleń z innych miast kilkanaście miesięcy później liczba uwięzionych wzrośnie do ponad 400 tys.
Dokumentujący funkcjonowanie getta Emanuel Ringelblum zapisał: „Pierwszego dnia mnóstwo chrześcijan przyniosło chleb dla swoich żydowskich przyjaciół i znajomych, było to masowe zjawisko”. Kilka dni później opisuje przypadek zastrzelenia Polaka przerzucającego chleb przez powstający mur getta.
1941
18 września
Zarządzono zmniejszenie obszaru getta.
14 października
Ukazało się rozporządzenie o karaniu śmiercią Żydów, którzy bez upoważnienia opuszczą wyznaczoną dzielnicę.
1942
16 lutego
Otwarto drewniany most nad ul. Chłodną, przeznaczony dla ruchu pieszego między „małym” a „dużym” gettem.
22 lipca
Z Umschlagplatzu (ul. Stawki) rozpoczęły się deportacje do obozu zagłady w Treblince.
23 lipca
Adam Czerniakow, przewodniczący Judenratu, popełnił samobójstwo. W liście pożegnalnym napisał: „Żądają ode mnie, bym własnymi rękami zabijał dzieci mego narodu. Nie pozostaje mi nic innego, jak umrzeć”.
28 lipca
Utworzono Żydowską Organizację Bojową (ŻOB) z Mordechajem Anielewiczem jako komendantem.
6 sierpnia
Do ośrodka zagłady wysłano sieroty z domów dziecka w getcie, w tym Janusza Korczaka i jego podopiecznych.
12 sierpnia
Zlikwidowano „małe” getto. Jego mieszkańców przesiedlono na teren „dużego” getta.
16 sierpnia
Na polecenie okupantów wydano ok. 35 tys. kart pozwalających na pracę w getcie i uratowanie przed deportacją.
15 września
Niemcy zakończyli akcję deportacyjną. Do Treblinki wywieziono ok. 300 tys. osób. Do sierpnia 1943 r. zgładzono tam 870 tys. Żydów. W szczątkowym getcie pozostało ok. 60 tys. osób, z tego ponad 20 tys. nielegalnie.
27 września
Powołano Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty, założony przez Zofię Kossak-Szczucką i Wandę Krahelską-Filipowicz. 4 grudnia „Żegota” stała się częścią administracji polskiego państwa podziemnego, a tym samym jedyną organizacją w okupowanej Europie, której celem było organizowanie pomocy dla ludności żydowskiej.
Październik
Powstał Żydowski Komitet Narodowy, jednoczący większość żydowskich ugrupowań politycznych.
1943
18 stycznia
Niemcy rozpoczęli kolejną akcję wysiedleńczą. Zorganizowane grupy ŻOB zaatakowały Niemców konwojujących wysiedlanych. Niemcy przerwali wysiedlanie.
18 kwietnia
W Warszawie odbyła się odprawa dowódców oddziałów SS i policji, które następnego dnia miały przystąpić do ataku na getto. Przed północą rozpoczęto koncentrację oddziałów przy bramach „dzielnicy żydowskiej”.
Wieczorem alarm ogłosiła Żydowska Organizacja Bojowa.
19 kwietnia
Wkraczające do getta oddziały niemieckie zostają zaatakowane przez żydowskich bojowców ŻOB i ŻZW i na kilka godzin zaprzestają ataku. Po południu dowodzenie nad siłami niemieckimi obejmuje SS-Gruppenführer Jürgen Stroop.
O godz. 19.00 oddział Armii Krajowej dowodzony przez kpt. Józefa Pszennego „Chwackiego” rozpoczął akcję „Getto”, której celem było wysadzenie fragmentu muru na rogu Bonifraterskiej i Sapieżyńskiej, umożliwiające ucieczkę żydowskim bojownikom. Akcja zakończyła się niepowodzeniem. Wedle oficjalnych danych straty niemieckie wyniosły tego dnia jednego zabitego i 24 rannych.
20 kwietnia
Na dachu budynku przy placu Muranowskim bojownicy wywieszają flagi – polską i żydowską.
23 kwietnia
Żydowska Organizacja Bojowa wydaje odezwę do Polaków i Żydów: „Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinek, Bełżca, Majdanka. Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!”.
Armia Krajowa podjęła kolejną nieudaną próbę ataku na mur getta.
24 kwietnia
O poranku getto zostało zaatakowane przez 24 niemieckie oddziały szturmowe. Do najcięższych walk doszło w okolicach ul. Niskiej, Pokornej i Leszno. W czasie starć ginie 330 osób. Na Umschlagplatz Niemcy zapędzili ok. 1800 Żydów. W meldunku do Berlina Stroop zapewnia, że „wielka operacja” zakończy się najpóźniej 26 kwietnia.
25 kwietnia
Wczesnym popołudniem na teren getta wkroczyło siedem oddziałów szturmowych. Kolejne kamienice zostały podpalone, a odnajdywane bunkry były wysadzane w powietrze i zasypywane. Na miejscu zostaje rozstrzelanych ok. 300 osób, a ok. 1700 złapanych deportowano do obozu zagłady w Treblince.
26 kwietnia
W czasie porannego szturmu Niemcy rozstrzeliwują ponad 1300 Żydów, a niemal 400 zostaje zamordowanych w czasie zdobywania kolejnych bunkrów. Opór stawiają zorganizowane grupy ŻOB i ŻZW oraz nienależący do nich więźniowie getta.
27 kwietnia
Według meldunków Stroopa w ręce Niemców wpadło ok. 2500 Żydów, 550 zostaje zamordowanych. Upadają kolejne punkty oporu, m.in. dowództwa Żydowskiego Związku Wojskowego przy Muranowskiej 6.
28 kwietnia
Przez cały dzień oddziały Stroopa mordują bojowników i ludność cywilną, większość w bunkrach i podpalanych domach.
29 kwietnia
Niemcy podpalają szopy (warsztaty pracy przymusowej) na Nowolipkach i odnajdują kolejne bunkry.
Z getta wydostali się Symcha Ratajzer i Zalman Friedrich. Ich celem jest zorganizowanie ewakuacji.
W artykule „Ostatni akt wielkiej tragedii” na łamach „Biuletynu Informacyjnego” władze Polskiego Państwa Podziemnego apelują o pomoc dla uciekających z getta.
30 kwietnia
Stroop stwierdza, że wbrew jego założeniom w getcie wciąż trwa zorganizowany opór. Niemcy zniszczyli 30 bunkrów, ok. 1600 Żydów zostaje zamordowanych, prawie 4 tys. zostają wywiezione z Umschlagplatz.
Z płonącego getta wydostaje się czterdziestoosobowy oddział ŻOB pod dowództwem Eliezera Gellera.
Grupa bojowców ŻZW zostaje odnaleziona przez Niemców w Michalinie. W walce ginie 12, pozostali w niewielkich grupach przedostają się do Warszawy.
1 maja
Niemcy wysadzają kolejne bunkry i wejścia do kanałów.
2 maja
Niemcy odkrywają 24 bunkry i mordują ukrywających się w nich Żydów. Akcje obserwuje przybyły z Krakowa Friedrich Wilhelm Krüger, dowódca SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie.
3 maja
W ręce Niemców wpada ok. 1500 osób, blisko 100 zostaje zamordowanych. Niemcy przerywają jakiekolwiek kontakty powstańców z Polskim Państwem Podziemnym.
4 maja
Niemcy schwytali ponad 2200 Żydów.
5 maja
Premier Władysław Sikorski na falach BBC zaapelował do Polaków o pomoc bojownikom getta.
7 maja
Niemcy niszczą ok. 50 kryjówek powstańców i ludności cywilnej.
8 maja
Niemcy zdobywają bunkier ŻOB na ul. Miłej 18. Komendant Mordechaj Anielewicz z grupą bojowców popełnia samobójstwo.
10 maja
Kanałami wychodzi z getta grupa 30 bojowców ŻOB.
12 maja
W proteście przeciwko bierności świata wobec zagłady Żydów w Londynie samobójstwo popełnił członek Rady Narodowej RP Szmul Zygielbojm.
13 maja
Na murach Warszawy pojawia się propagandowa odezwa gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera do mieszkańców Warszawy. Żydzi zostają oskarżeni o udział w ujawnionej miesiąc wcześniej zbrodni katyńskiej.
14 maja
Na łamach podziemnego „Nowego Dnia” ukazał się artykuł „Gloria Victis!”, podsumowujący walkę powstańców: „Obrona Nalewek przejdzie do historii, obok obrony Saragossy, Alkazaru, Westerplatte, Stalingradu, każdego miejsca krwią trzymanego”.
15 maja
Stroop melduje o wygasaniu oporu powstańców i zapewnia, że jego działania zakończą się następnego dnia.
16 maja
Stroop własnoręcznie wysadza w powietrze Wielką Synagogę jako znak zwycięstwa Niemiec nad walczącymi w getcie Żydami. W meldunku wysłanym do Berlina raportuje: „Była żydowska dzielnica mieszkaniowa przestała istnieć. Wielka akcja została zakończona wysadzeniem w powietrze warszawskiej synagogi o godzinie 20.15. [...] Ogólna liczba ujętych oraz na pewno zgładzonych Żydów wynosi 56 065”.
23 lipca
Niemcy na ul. Gęsiej zakładają obóz koncentracyjny (Waffen-SS Konzentrationslager Warschau lub Arbeitslager Warschau) z więźniami zatrudnianymi do prac przy grabieniu ruin getta dla pozyskania surowców dla niemieckiej machiny wojennej.
2 sierpnia
W obozie zagłady w Treblince wybuchło powstanie. Obóz został częściowo zniszczony, uciekło z niego ok. 400 więźniów.
3 listopada
W akcji „Erntefest” (dożynki) Niemcy wymordowali więźniów obozów pracy w Trawnikach, Poniatowej i na Majdanku, w większości pochodzących z getta warszawskiego wywiezionych tam po powstaniu. Podczas akcji „Erntefest” w Poniatowej zamordowano ok. 15 tys. Żydów, a na Majdanku ok. 18 tys.
1944
5 sierpnia
Żołnierze batalionu AK „Zośka”, w piątym dniu Powstania Warszawskiego, wyzwolili obóz „Gęsiówka”. Uwolniono 348 więźniów. 59 lat później batalion „Zośka” został uhonorowany przez Instytut Jad Waszem tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.(PAP)
Autor: Michał Szukała
szuk/ skp/
