Zapisani w księdze życia - publikacja poświęcona ofiarom holokaustu
Dziesiątki miejsc kaźni i spoczynku wielkopolskich Żydów opisuje i prezentuje książka „Zapisani w księdze życia. Groby wojenne Żydów z okresu II wojny światowej w województwie wielkopolskim”. To jedyna taka publikacja w kraju.
Książka poświęcona Żydom ofiarom Holokaustu została opracowana przez Bartosza Biegałę i dr. Sławomira Józefiaka i wydana przez Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu (WUW).
Wielkopolska jest szczególnym miejscem na mapie kaźni europejskich Żydów – w Chełmnie nad Nerem Niemcy uruchomili w 1941 r. obóz zagłady Kulmhof, pierwszy obóz zagłady założony na ziemiach polskich w celu uśmiercania ludności żydowskiej. Zamordowano w nim około 200 tys. osób.
W albumie fotografie masowych grobów Kulmhof sąsiadują z opisami i zdjęciami z miejsc, w których spoczywa jedna osoba, czasem kilka, czasem kilkanaścioro. Publikacja jest bogato ilustrowana; zawiera fotografie opisywanych miejsc, mogił, często także reprodukcje archiwalnych dokumentów czy zdjęć z egzekucji.
Wielkopolska, wcielona bezpośrednio do III Rzeszy jako Kraj Warty, była terenem, gdzie powstały liczne getta – zarówno miejskie, jak i wiejskie, jak i obozy pracy przymusowej dla Żydów. Mogiły żydowskich ofiar niemieckiego terroru są rozsiane po całym regionie, często w lasach, z dala od osad ludzkich.
W książce znalazły się rozbudowane opisy grobów m.in. w Bojanowie, Chełmnie nad Nerem, w Dzięczynie, Kaliszu, Koninie, Lesznie, Łobżenicy, Miasteczku Krajeńskim, Pleszewie, Poznaniu czy Wolsztynie oraz w lasach rzuchowskim i jedleckim.
Każde z tych miejsc jest oznaczone współrzędnymi geograficznymi. Atutem książki jest szczegółowy opis historii poszczególnych osób lub grup ludzi spoczywających w danym miejscu. Dzięki publikacji czytelnik może poszerzyć swoją wiedzę na temat obozów i gett działających podczas II wojny światowej na terenie Wielkopolski oraz relacji między Żydami a innymi mieszkańcami tych ziem. W książce znalazły się też wstrząsające opisy okrucieństw, jakich doświadczyli żydowscy mieszkańcy Wielkopolski.
Kluczowe materiały, które pozwoliły na identyfikację wielu wcześniej nieznanych grobów wojennych, odnaleziono w zasobach Żydowskiego Instytutu Historycznego. Ważnych informacji dostarczyły również imienne listy transportowe i wykazy płac żydowskich pracowników przymusowych z obozów pracy w Kraju Warty. W rezultacie tych działań powstała lista blisko 200 pozycji dotyczących zbrodni niemieckich na Żydach w Wielkopolsce. Prace terenowe doprowadziły do wskazania ponad 20 istniejących i kilku potencjalnych miejsc pochówku. Ostatecznie nastąpiło niemal czterokrotne zwiększenie liczby grobów wojennych ofiar Holokaustu wpisanych do wojewódzkiej ewidencji.
Materiały do książki kompletowane i opracowywane były przeszło rok. Publikacja została wydana w nakładzie kilkuset egzemplarzy i rozesłana do wielkopolskich samorządów i bibliotek. Elektroniczną wersję można bezpłatnie pobrać ze strony internetowej Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego w Poznaniu.
Inspektor wojewódzki ds. repatriacji i opieki nad miejscami pamięci narodowej w Wydziale Polityki Społecznej WUW Krzysztof Wiśniewski powiedział PAP, że pierwotnie planowana była ona jako broszura. Jednak ze względu na ogrom zebranego materiału stała się największym, przygotowanym przez urząd, albumem poświęconym grobownictwu wojennemu i jedyną taką publikacją w kraju.
– W wielu miejscowościach ludzie nie mieli dotąd świadomości, że w ich sąsiedztwie znajdują się groby żydowskie. Na cmentarzu w Bojanowie grób robotników żydowskich z niemieckiego obozu pracy przymusowej Langguhle nie ma żadnej inskrypcji – już trwają przygotowania do jego remontu. Prace związane z upamiętnieniem zaplanowane są także w Wytomyślu, gdzie znajdują się groby ofiar obozu w Wąsowie – powiedział.
W dalszej perspektywie możliwe jest odbudowanie lub remont grobów w nawet kilkudziesięciu kolejnych miejscach. Prace nad książką zainicjowały w wielu miejscowościach rzetelne badania historyczne. Pamięć o żydowskich ofiarach, o miejscach pochówku funkcjonowała tam dotąd jedynie w przekazie ustnym. Czasem istniejące opisy były szczątkowe lub niedokładne.
Cytowany w książce naczelny rabin Polski Michael Schudrich zauważył, że zagłada europejskich Żydów podczas II wojny światowej jest przede wszystkim kojarzona z ośrodkami zagłady takimi, jak Treblinka czy Sobibór. Tymczasem terytorium Polski jest usiane zapomnianymi grobami Żydów, którzy do obozów zagłady nie trafili.
„Ciała ofiar tego ludobójstwa leżą do tej pory w nieoznakowanych grobach w lasach, przydrożnych rowach, polach uprawnych. Liczba mogił oraz ich dokładna lokalizacja są nieznane badaczom i potomkom ofiar, chociaż nadal istnieją w pamięci ostatnich żyjących świadków i ich lokalnych społeczności” – podkreślił.
Dodał, że takie groby, które znajdują się w nieoczywistych miejscach, są zagrożone zniszczeniem i profanacją.
Naczelny rabin Polski przypomniał, że w judaizmie wyklucza się, z niewielkimi wyjątkami, ekshumacje. Informację o istnieniu nieoznakowanych żydowskich miejsc pochówku należy każdorazowo zgłaszać do Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy Żydowskich oraz do Fundacji Zapomniane.
Michael Schudrich podkreślił, że postawienie bądź odtworzenie nagrobków na grobach żydowskich ofiar Zagłady to przywracanie ofiarom Holokaustu człowieczeństwa. „Zostały z niego ogołocone nawet po śmierci, ponieważ pozbawiono je pochówku” – napisał.
Materiały archiwalne i zdjęcia zamieszczone w książce pochodzą m.in. od osób prywatnych, a także ze zbiorów Archiwum Państwowego, Bundesarchiv, IPN, Narodowego Archiwum Cyfrowego, Żydowskiego Instytutu Historycznego, muzeów w Krotoszynie, Słupcy i Ostrowie Wielkopolskim oraz z Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej.
Uzupełniające treść książki aneksy zawierają wykazy ofiar Zagłady z wybranych wielkopolskich miejscowości oraz wykazy Żydów przebywających w obozach pracy.
Praca nad publikacją jest częścią szerszego projektu realizowanego przez Wielkopolski Urząd Wojewódzki w Poznaniu, obejmującego ewidencję wszystkich miejsc spoczynku ofiar terroru niemieckiego i sowieckiego z lat 1939–1945 w Wielkopolsce.
Głównym celem jest aktualizacja rejestru obiektów grobowych, ich dokładne opisanie i pełna inwentaryzacja, obejmująca pomiary, dokumentację fotograficzną i rejestrację danych lokalizacyjnych. Równie ważne jest uzupełnianie i korygowanie informacji o pochowanych osobach, w tym identyfikacja ofiar oraz korekta błędów na inskrypcjach nagrobnych.
Zgodnie z prawem grobami wojennymi są m.in. miejsca pochówku osób cywilnych, bez względu na narodowość, które straciły życie w wyniku represji okupanta niemieckiego od 1 września 1939 r., a także miejsca pochówku prochów ofiar niemieckich obozów. Opieka nad tymi miejscami spoczywa na organach administracji publicznej, zwłaszcza na samorządzie lokalnym.
Wcześniejsze kwerendy prowadzone przez pracowników WUW w Poznaniu pozwoliły opublikować książki poświęcone mogiłom powstańców wielkopolskich poległych i zmarłych w latach 1918–1920, grobom wojennym z okresu powstania styczniowego oraz grobom wojennym ofiar komunizmu w województwie wielkopolskim. (PAP)
rpo/ dki/
