Przysięga Tadeusza Kościuszki na rynku krakowskim. Pocztówka. Kraków 1906. Źródło: Muzeum Miasta Turku
Tekst nadesłany do redakci portalu dzieje.pl: Wystawa została stworzona w Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie, jako jedna ze zbioru wystaw czasowych wypożyczanych na zewnątrz dla popularyzowania tej części historii Polski, która jest związana z polskim ruchem ludowym. Składa się z 23 plansz tekstowo - ilustracyjnych oraz kilkudziesięciu eksponatów, których część wypożyczyło Muzeum.
Zgodnie ze swoją nazwą, ekspozycja pokazuje miejsce Powstania Kościuszkowskiego w naszej pamięci zbiorowej.
Na początek - postać Naczelnika i jego biografia. Insurekcja 1794 r. była pierwszym z naszych wielkich powstań narodowych, jednocześnie jedynym, które jest określane nazwiskiem jego wodza. Tadeusz Kościuszko miał bowiem tak ogromny wpływ na wybuch i przebieg Insurekcji, że kiedy 10 października 1794 r., w starciu pod Maciejowicami, dostał się do niewoli rosyjskiej - oznaczało to de facto przegraną całej sprawy. Jego słynna Przysięga na Rynku Krakowskim 24 marca 1794 r. sama w sobie jest wydarzeniem historycznym oraz symbolicznym początkiem Insurekcji. Jedna z plansz wystawy pokazuje tę scenę jak również tekst „Aktu Powstania”. Nie tylko jego treść ma tutaj znaczenie ale i styl ówczesnej polszczyzny, tak odmiennej od języka, którym się dzisiaj posługujemy.
Dalej Bitwa pod Racławicami 4 kwietnia 1794 r. i kluczowy jej moment - szarża kosynierów czyli chłopów uzbrojonych w kosy osadzone „na sztorc” na rosyjskie armaty. Bohater tej szarży Wojciech Bartos, który po bitwie został mianowany przez Kościuszkę chorążym grenadierów krakowskich i zwolniony z pańszczyzny - zmienił nazwisko w związku z tym na Bartosz Głowacki. Mimo tego że niedługo potem stracił życie (zmarł od ran odniesionych w Bitwie pod Szczekocinami 6 czerwca przeciwko połączonym siłom rosyjsko – pruskim), to stał się postacią historyczną, symbolem chłopa – patrioty, świadomego politycznie i narodowo. Jedną z ilustracji planszowych jest tutaj obraz „Modlitwa przed bitwą” Józefa Chełmońskiego (z 1906 r.). Cała ekspozycja bardzo podkreśla rolę legendy racławickiej i „bartoszowej” dla kształtującego się pod zaborami ruchu ludowego.
Wystawa nie omawia chronologicznie dziejów Powstania z 1794 r., nie jest to jej zadaniem. Wskazuje rolę tradycji kościuszkowskiej w procesie kształtowania się naszej obecnej świadomości narodowej. Szczególnie ważna była legenda Bartosza Głowackiego i Racławic dla rodzącego się ruchu ludowego. Szarża kosynierów odbiła się szerokim echem nie tylko w Rzeczpospolitej ale i poza jej granicami.
Dzieckiem tej legendy były m.in. Drużyny Bartoszowe, powstałe we Lwowie w 1908 r. z inicjatywy Wawrzyńca Dayczaka, grupujące patriotycznie nastawioną młodzież z ówczesnej Galicji Wschodniej, która następnie zasilała szeregi polskich organizacji politycznych i wojskowych w trakcie i po zakończeniu I Wojny Światowej walcząc o niepodległość i granice odrodzonej Polski.
Jedna z plansz jest poświęcona "Panoramie Racławickiej", obrazowi nie mniej słynnemu niż samo Powstanie Kościuszkowskie, namalowanemu w latach 1893 - 94 na 100 - lecie Insurekcji z inicjatywy Rady Miasta Lwowa, która zamówiła dzieło u Jana Styki, w stylu modnej wówczas panoramy, jako główną atrakcję Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie w 1894 r. Styka zaprosił do uczestnictwa Wojciecha Kossaka oraz kilku innych malarzy. Obecnie jest oddziałem Muzeum Narodowego we Wrocławiu i tam też wystawiona.
Ostatnich kilka plansz pokazuje miejsce Powstania Kościuszkowskiego w naszej tradycji kulturowej i politycznej. Widzimy tutaj zaproszenia, widokówki, druki okolicznościowe nawiązujące do Insurekcji, obchody kolejnych rocznic aż po odsłonięcie imponującego pomnika Bartosza Głowackiego na polu racławickim w 200. rocznicę Powstania.
Najcenniejsze rzeczy są jednak w gablotach - oryginalne dokumenty powstańcze z 1794 r., sporządzone na papierze czerpanym: Odezwa „Tadeusz Kościuszko Naczelnik Siły Zbroyney Narodowey Do Obywatelów Polski i Litwy”, Druk Ulotny Rady Zastępczej Tymczasowej pod jego naczelnictwem (tak to sformułowano), Paszport wydany przez Komisję Porządkową woj. lubelskiego, bilety skarbowe z 1794 r. o nominale 4, 5, 10 i 100 zł, pocztówki z początku XX wieku ze scenami z Powstania, banknoty z 1919 r. z wizerunkiem Naczelnika Kościuszki oraz fotografia jego dworku rodzinnego w Mereczowszczyźnie z lat 30. XX wieku. Wreszcie medale i odznaki pamiątkowe nawiązujące do tej tradycji. Ostatni z pokazywanych przez nas jest z roku 1984.
Wystawa nie omawia chronologicznie dziejów Powstania z 1794 r., nie jest to jej zadaniem. Wskazuje rolę tradycji kościuszkowskiej w procesie kształtowania się naszej obecnej świadomości narodowej. Szczególnie ważna była legenda Bartosza Głowackiego i Racławic dla rodzącego się ruchu ludowego. Szarża kosynierów odbiła się szerokim echem nie tylko w Rzeczpospolitej ale i poza jej granicami. Dlatego też postać walczącego, polskiego chłopa - kosyniera właśnie, szybko stała się symbolem polskiego powstańca w ogóle. Uwidoczniło to się szczególnie kilkadziesiąt lat później, podczas Powstania Styczniowego.
Na koniec chciałbym podziękować za wypożyczenie wystawy Dyrektorowi Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego - dr Januszowi Gmitrukowi oraz Głównemu Inwentaryzatorowi tej placówki - Pani Karolinie Sikorze.
Kilka miesięcy temu, w kwietniu, można ją było oglądać w budynku Sejmu RP a w naszych progach jest dostępna od połowy października do końca listopada bieżącego roku.
Artur Kolęda
Muzeum Miasta Turku im. Józefa Mehoffera
