Urodził się 24 marca 1903 w Białowieży, w rodzinie oficera armii rosyjskiej. Jego dziadek był carskim łowczym w Puszczy Białowieskiej.
Przyszły pisarz studiował pedagogikę na Wydziale Nauk Społecznych w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i prawo na uniwersytecie w Kijowie.
Podczas I wojny światowej Newerly wyjechał w głąb Rosji, w latach 1918-1921 pracował we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży. Został aresztowany za "działalność kontrrewolucyjną".
"W Kijowie już był w wagonie, który miał wieźć go na Sołowki. Uratowała ojca przytomność umysłu - ubłagał strażnika, żeby pozwolił mu na chwilę odejść, pożegnać się z matką. Ten - zgodził się i tyle ojca widział. Po wędrówce lasami przekroczył granicę w Zbruczu" - wspomina Jarosław Abramow-Newerly, syn pisarza.
W 1924 roku Newerly przyjechał do Polski jako inwalida bez nogi, słabo władając językiem, w którym miał w przyszłości pisać książki.
Rok później był już w Warszawie, gdzie nawiązał kontakt z Januszem Korczakiem, a w 1926 roku został jego sekretarzem. W 1932 roku przejął od Korczaka redakcję "Małego Przeglądu", redagował to pismo do 1939 roku.
Newerly w podziemiu
W czasie okupacji niemieckiej Newerly działał w podziemiu, w 1943 został aresztowany przez gestapo, był więziony w obozach koncentracyjnych - w Majdanku i w Auschwitz.
Po wojnie Newerly był współzałożycielem i - do 1966 roku - przewodniczącym Komitetu Korczakowskiego, przygotował też do druku "Wybór pism" Korczaka. Poza tym pracował w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, był redaktorem pisma dla młodzieży "Świat Przygód".
Jako pisarz Newerly debiutował w 1948 powieścią "Chłopiec z Salskich stepów" nawiązującą do jego wspomnień z dzieciństwa, później ukazał się m.in. "Archipelag ludzi odzyskanych", a w 1952 roku "Pamiątka z Celulozy", uznawana za modelowy przykład literatury socrealizmu, przez długie lata sztandarowa pozycja PRL-owskich list szkolnych lektur. Mniej znany jest fakt, że Newerly mimo nalegań władz, nie zgodził się na wprowadzenie do kolejnych wydań powieści imienia Józefa Stalina. Po rozmowie z uczestnikiem wojny domowej w Hiszpanii Janem Wyką, Newerly zrezygnował z napisania dalszego ciągu "Pamiątki z Celulozy", w której główny bohater miał walczyć po stronie sił rewolucji w Hiszpanii.
Ewolucję poglądów Newerly'ego pokazuje fakt, że autor "Pamiątki z Celulozy" zamknął swój dorobek w 1986 roku książką "Zostało z uczty Bogów", która długie lata nie mogła się w kraju ukazać oficjalnie i funkcjonowała tylko w edycji emigracyjnej (Instytutu Literackiego) i w drugim obiegu (Niezależna Oficyna Wydawnicza NOWa).
Twórczość Newerlego
Newerly przez długie lata był działaczem Związku Literatów Polskich, w latach 60. prezesem jego Oddziału Warszawskiego.
W 1965 roku wraz z ponad siedemdziesięcioma innymi literatami, pisarzami, publicystami poprzez wystąpienie do władz w tzw. "Memoriale Newerlego" podjął walkę o wolność słowa i prawa autorskie pisarzy. Po tym, kiedy był świadkiem obrony w procesie Melchiora Wańkowicza, a w geście solidarności z Leszkiem Kołakowskim w 1966 roku wystąpił z partii, Newerly świadomie oddalił się od życia politycznego.
Sympatyzował jednak z opozycją - zatrudnił jako swego sekretarza Jacka Kuronia (po usunięciu tego ostatniego z uniwersytetu), w razie potrzeby interweniował na rzecz więzionych za głoszone poglądy (Stefana Niesiołowskiego, Marka Nowakowskiego).
W sumie Newerly napisał dziesięć powieści. "Wzgórze błękitnego snu" to saga syberyjska, "Leśne morze" rozgrywa się w scenerii Mandżurii, "Żywe wiązanie" i "Rozmowa w sadzie piątego sierpnia" przywołują współpracę z Korczakiem.
Wiele z nich m.in. "Za Opiwardą, za siódmą rzeką" powstało w Zgonie nad jeziorem Mokrym, małej mazurskiej miejscowości, gdzie stoi domek z czerwonej cegły, kupiony w latach pięćdziesiątych przez Zofię Łapicką. Stał się on na długie lata letnim domem pisarza.
Igor Newerly zmarł 19 października 1987 roku w Warszawie.(PAP)
aszw
