Bazylika Metropolitalna - katedra obrządku łacińskiego we Lwowie
Wraz z przejęciem władzy na Rusi Czerwonej przez króla Kazimierza Wielkiego, Lwów coraz szybciej się rozwijał. Napływ ludności z zachodu wiązał się z potrzebą wznoszenia nowych świątyń katolickich. Arcybiskupi haliccy podjęli starania o przeniesienie swej stolicy z Halicza do Lwowa, a na początku lat 60. XIV wieku król Kazimierz zwrócił się do papieża Urbana V o pozwolenie na erekcję katedry. W tym czasie trwały już pierwsze prace budowlane, które ciągnęły się przez cały wiek XV. Powstał najważniejszy kościół katolicki w mieście, który w roku 1405 otrzymał ostatecznie wezwanie Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i zwany jest katedrą łacińską, w odróżnieniu od katedr obrządku wschodniego i ormiańskiej. Wydana w 1414 r. bulla antypapieża Jana XXIII „In eminenti” nadawała katedrze pełne przywileje kościoła metropolitarnego potwierdzając przeniesienie stolicy arcybiskupów halickich do Lwowa. Jako pierwszy, tytuł arcybiskupa lwowskiego otrzymał Jan Rzeszowski.
Konsekrowana w 1481 r. katedra łacińska jest jedynym we Lwowie tak świetnie zachowanym kościołem gotyckim. Położona w pobliżu rynku wpisała się w pejzaż miasta jako trójnawowa hala o korpusie złożonym z trzech przęseł i wydłużonym prezbiterium. Z planowanych dwóch potężnych wież w fasadzie wykończono jedną – północną. Wraz z upływem czasu katedra wzbogacała się o liczne kaplice, zmieniało się wyposażenie, pojawiły się nowe ołtarze, nagrobki, epitafia, witraże.
Katedra zyskała sławę również za sprawą słynącego cudami wizerunku Matki Boskiej, który wisiał na zewnętrznej ścianie katedry, jako epitafium zmarłej w dzieciństwie Katarzyny Domagaliczówny. Obraz namalował w 1598 r. Józef Szolc-Wolfowicz, dziadek dziewczynki, lwowski malarz i geometra. Ten wizerunek Najświętszej Panny Łaskawej - Ślicznej Gwiazdy Lwowa, zwanej też Murkową lub Domagaliczowską, został w roku 1645 uroczyście przeniesiony do specjalnie na ten cel wybudowanej kaplicy przylegającej do prezbiterium katedralnego. Z obrazem tym wiążą się ważne w dziejach królestwa polskiego wydarzenia. 1 kwietnia 1656 r., powracający ze Śląska król Jan Kazimierz, stojąc w obliczu dalszej walki ze szwedzkimi najeźdźcami, przed tym właśnie obrazem, przeniesionym na ten moment do katedry, złożył uroczyste śluby. Król powierzył Rzeczpospolitą opiece Maryi obierając Ją Królową Korony Polskiej - Regina Regni Poloniae a zarazem obiecał polepszenie doli ludu: „aby lud królestwa mego od niesprawiedliwych ciężarów i ucisków był uwolniony”.
Michał Michalski: Lwów jest największym zespołem polskiej architektury zabytkowej na świecie
Ostateczne przeniesienie obrazu do katedry nastąpiło po jej generalnej renowacji, która podjęta została przez arcybiskupa lwowskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego w roku 1760. Wzniesiono nowe kaplice, przebudowano stare, zmieniono wystrój wnętrza świątyni likwidując jednak wiele elementów dawnego wyposażenia. Arcybiskup Sierakowski naraził się na krytykę władz miasta, a w rozwiązanie sporu zaangażowały się liczne znaczące osobistości związane z dworem królewskim, prymasowskim, obaj biskupi lwowscy – ruski i ormiański, i wielu innych dostojników państwowych i kościelnych. Sprawę zakończył wreszcie papież Klemens XII, który stanął po stronie lwowskiego metropolity.
Wśród lwowskich artystów, którzy uczestniczyli w modernizacji wnętrza katedry, byli m.in. architekt Piotr Polejowski, rzeźbiarze Maciej Polejowski, Jan Obrocki, Franciszek Olędzki (Olendzki), autor polichromii Stanisław Stroiński. Dominującym elementem wyposażenia świątyni stał się wzniesiony w 1766 r. wielokondygnacyjny ołtarz główny. Zdobią go monumentalne kolumny oraz rokokowe posągi autorstwa Macieja Polejowskiego. Architektoniczna struktura bogato dekorowana jest złoconym ornamentem. Ołtarz stanowi oprawę dla niewielkiego obrazu Matki Bożej Łaskawej. Cudowny wizerunek w 1776 r. abp Sierakowski uwieńczył koronami papieskimi. Była to jedna z ostatnich wielkich uroczystości w katedrze.
Nastały trudne czasy zaborów. Katedrę dotknęły rekwizycje austriackie dokonane na potrzeby wojen z Napoleonem Bonaparte. Do poważnych prac remontowych przystąpiono pod koniec wieku XIX, próbując nawiązać do gotyckiej przeszłości katedry. Większość projektów nowych polichromii i witraży powierzono wówczas uczniom Jana Matejki. Z początkiem wieku XX kontynuowano prace remontowo-konserwatorskie; utrudnił je wybuch I wojny światowej, kolejne rekwizycje, jakich dokonali Austriacy oraz walkami polsko-ukraińskimi w roku 1919. Od 1923 r. rozpoczęły się systematyczne prace, a lwowska katedra znów była świadkiem ważnych wydarzeń, m.in. 31 października 1925 r. właśnie w katedrze lwowskiej miała miejsce uroczysta msza poprzedzająca złożenie w warszawskim Grobie Nieznanego Żołnierza ekshumowanych z Cmentarza Obrońców Lwowa prochów poległego we Lwowie bojownika.
Po zakończeniu II wojny światowej zaczęły się najcięższe lata dla Lwowa i łacińskiej katedry. Groziło jej zamknięcie, duchownych dotknęły szykany i terror nowej, sowieckiej władzy. Wśród duszpasterzy walczących o stałe funkcjonowanie świątyni szczególne miejsce zajął proboszcz - o. Rafał (Władysław) Kiernicki (1912-1995). 4 maja 2012 r. w lwowskiej katedrze łacińskiej został otwarty jego proces beatyfikacyjny.
W 1946 r. zmuszono do opuszczenia Lwowa metropolitę arcybiskupa Eugeniusza Baziaka. Obraz Matki Bożej Łaskawej został przewieziony do Polski. W 1974 r. umieszczono go w głównym ołtarzu prokatedry w Lubaczowie. W 1980 r. obraz poddano gruntownej konserwacji w Krakowie i złożono w skarbcu katedry na Wawelu. Kopię wizerunku przeznaczoną do prokatedry w Lubaczowie ukoronował na Jasnej Górze 19 czerwca 1983 r. Jan Paweł II, drugą kopię – z katedry lwowskiej, Jan Paweł II ukoronował we Lwowie w 2001 r.
Prace konserwatorskie
Pierwsze lata niepodległości Ukrainy to czas przemian stopniowo zmieniających sytuację kościoła rzymsko-katolickiego. 18 maja 1991 r. miał miejsce ingres do katedry arcybiskupa Mariana Jaworskiego. Dzięki zaangażowaniu nowego metropolity katedra zaczęła odzyskiwać dawny blask. W 1999 r. powierzył on zespołowi polskich i ukraińskich specjalistów wykonanie pierwszych od wielu lat kompleksowych prac konserwatorskich.
Finansowy ciężar prac spoczął w znacznym stopniu na Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Senacie RP. Pod patronatem arcybiskupa Jaworskiego i pod nadzorem polsko-ukraińskiej komisji konserwatorskiej a także koordynującego wówczas prace Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, specjaliści z Instytutu Konserwatorskiego we Lwowie oraz polscy konserwatorzy i historycy sztuki, rozpoczęli prace w prezbiterium katedry.
Zespołem ukraińskich i polskich specjalistów pokierował konserwator dzieł sztuki Józef Steciński. Przeprowadzane etapami prace polegały na oczyszczeniu i zabezpieczeniu elementów ołtarza głównego, witraży oraz malowideł i złoceń na ścianach i sklepieniu, uzupełnianiu ubytków i usunięciu zabrudzeń z kamiennych części balkonu muzycznego i portali. W latach 2000-2001, z funduszy Senatu RP, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” przeprowadziło remont konserwatorski więźby dachowej i pokrycia dachu katedry. Częściowo wymienione zostały posadzki w katedrze. Te pierwsze prace konserwatorskie i remontowe zakończono w 2001 r. przed pielgrzymką Ojca Świętego Jana Pawła II na Ukrainę.
Osobnym programem konserwatorskim objęta była renowacja malowideł na zewnętrznych ścianach katedry, upamiętniających kaplicę Domagaliczowską, zburzoną podczas renowacji katedry na polecenie abpa Sierakowskiego. Przedstawiają one wizerunek Matki Boskiej Łaskawej oraz tondo z portretem fundatora kaplicy. Dzięki funduszom MKiDN oraz Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” malowidła zostały odnowione przez Natalię Slipczenko ze Lwowa i Elżbietę Niemyską z Warszawy. W 2003 r., pod kierunkiem Józefa Stecińskiego odnowione i częściowo zrekonstruowane zostało malowidło na południowej elewacji kaplicy pw. Chrystusa Ukrzyżowanego.
Dzięki funduszom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 1997-1999 odrestaurowano pomnik przyścienny zmarłego w 1857 roku generała Józefa Dwernickiego. Pierwotnie pomnik ten, wykonany w 1864 r. przez lwowskiego rzeźbiarza Parysa Filippiego, znajdował się w nawie bocznej kościoła OO. Karmelitów Bosych pw. św. Michała Archanioła we Lwowie (obecnie OO. Studytów). Pomnik generała, po pracach konserwatorskich przeprowadzonych pod kierunkiem dr hab. Janusza Smazy, umieszczony został w 2000 r. w przylegającej do prezbiterium katedry łacińskiej kaplicy pw. św. Józefa.
Na wniosek Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” w latach 2005-2009 sfinansowana została ze środków polskiego resortu kultury, przeprowadzona pod kierunkiem dr hab. Janusza Smazy restauracja kamiennej kaplicy Grobu Pańskiego przy północnej elewacji katedry. Wraz z kaplicą Boimów jest ona pozostałością dawnego cmentarza otaczającego świątynię. Z kolei w 2013 r., wewnątrz świątyni, na wniosek Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Marta Szymkowiak i Anna Kudzia poddały pracom konserwatorskim płytę nagrobną z 1574 r. Baltazara Bzowskiego herbu Ostoja. Ponadto Marta Szymkowiak odrestaurowała płytę Stanisława Hanla (zm. 1570). Obie płyty znajdują się pod chórem muzycznym katedry.
W 2006 r. Jan Wiłkojć odrestaurował obraz „Św. Trójca” z ołtarza pod tym samym wyzwaniem, a obraz „Gościnność Abrahama” (zasuwa tego ołtarza) został poddany pracom konserwatorskim przez Ewę Wiłkojć i Julię Ostrowską. W roku 2009 Jan Wiłkojć z zespołem przeprowadził konserwację ołtarzy z kaplic Matki Boskiej i Matki Boskiej Częstochowskiej. Wcześniej, bo w latach 2006-2008, pracom konserwatorskim poddano obrazy ołtarzowe; pracowali przy nich konserwatorzy: Maria i Ingeborga Banasz, Krystyna Kokocińska, Izabela Malczewska, Józef Steciński. W 2006 r. Marianna Kwiatkowska, pod kierunkiem Jana Wiłkojcia, zakonserwowała haftowane koralikami antepedium z ołtarza głównego.
Ważny etap kompleksowych prac konserwatorskich w katedrze stanowiła renowacja głównego ołtarza, przeprowadzona w latach w latach 2006-2008 przez zespół konserwatorów pod kierunkiem Jana Wiłkojcia. Objęła całą strukturę ołtarza, łącznie z dekoracją rzeźbiarską, elementami srebrnymi i obrazem na zasuwie pędzla Antonia Tavellio, z 1778 r. przedstawiającym „Wniebowzięcie Matki Boskiej”. Obraz ten, podobnie jak „Koronację Matki Boskiej ze śś. Kazimierzem i Stanisławem Szczepanowskim”, z 1902 r., autorstwa Stanisława Kaczora-Batowskiego (obecnie na ścianie bocznej prezbiterium) został poddany pracom konserwatorskim przez zespoły pod kierunkiem dr Ewy Wiłkojć. Prace konserwatorskie zakończono przed 22 listopada 2008 r. i uroczystym ingresem do katedry nowego metropolity lwowskiego, abpa Mieczysława Mokrzyckiego.
Prace konserwatorskie we Lwowie ze środków MKiDN
Sześć lat zajęła kompleksowa konserwacja Kaplicy pw. Najświętszego Sakramentu (Wiśniowieckich, Złotej), uznawanej za jedną z najcenniejszych w katedrze. Swój obecny wygląd zawdzięcza gruntownej przebudowie, ufundowanej przez księcia Janusza Wiśniowieckiego oraz Teofilę z Leszczyńskich Wiśniowiecką w pierwszej połowie XVIII wieku. Wtedy także w kaplicy wzniesiono barokowy ołtarz dekorowany rzeźbami Tomasza Huttera. W tym samym stuleciu do wnętrza dodano kolejne zdobienia: barokowe freski, przypisywane dziś Stanisławowi Stroińskiemu, oraz rokokowe stiuki z warsztatu Jana Obrockiego. Temat kompozycji powiązano z wezwaniem kaplicy, sklepienie wieńczy bowiem scena Adoracji Najświętszego Sakramentu. Zespół pod kierunkiem Jana Wiłkojcia objął pracami konserwatorskimi wszystkie elementy wyposażenia wnętrza kaplicy. Finansowanie prac zapewniło polskie ministerstwo kultury, a koordynacją zajął się krakowski oddział Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Zakończyły się w 2015 r.
Ten sam zespół konserwatorów w 2015 r. rozpoczął konserwację Kaplicy Jabłonowskich (Kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego), finansowaną ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Senatu RP na wniosek Stowarzyszenia Oświaty i Kultury Polskiej.
Prace konserwatorskie w katedrze łacińskiej objęły również bogaty zespół witraży, który, powstał na przełomie XIX i XX stulecia. Realizacja ta była częścią większego projektu, którego celem było przywrócenie prezbiterium świątyni gotyckiego charakteru. Dla autorów programu istotny był również dobór tematów nowych witraży, wszystkie kompozycje łączyć miały bowiem tematykę religijną, historyczną i patriotyczną. Poddawane są pracom konserwatorskim z funduszy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego i Senatu RP. Ich prowadzenie powierzono Ewelinie i Robertowi Kędzielewskim. Prace koordynowało Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, a obecnie prowadzi je Stowarzyszenie Oświaty i Kultury Polskiej.
W 2013 r. ukazał się bogato ilustrowany 21 tom publikacji „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego, cz. I”, wydany w ramach monumentalnej serii „Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej”. Został poświęcony wyłącznie katedrze łacińskiej we Lwowie. Zawiera opracowanie dziejów katedry od średniowiecza do współczesności, historię przekształceń wnętrza świątyni oraz prac konserwatorskich od końca XIX w., poprzez okres międzywojenny aż do czasów najnowszych.
Lwowska katedra - Sanktuarium Matki Boskiej Łaskawej to miejsce bogate w doskonałe dzieła sztuki i rzemiosła, przybliżające historię tych pokoleń, które od wieków starły się uczynić swoją świątynię jak najwspanialszą, broniły jej, otaczały opieką. Najważniejszy kościół Archidiecezji Lwowskiej dalej tej dbałości potrzebuje. Warto o tym pamiętać i wspomnieć słowa, od których rozpoczął wydaną w 1872 r. opowieść o lwowskiej katedrze obrządku łacińskiego jeden z pierwszych badaczy historii tej świątyni – Maurycy hr. Dzieduszycki: "Każdy naród, który miał wielką przeszłość, a czuje w sobie moralną siłę i żywotność, chcąc być poważanym od innych, powinien przede wszystkim sam się szanować, pielęgnować rodzimego ducha; rozwijać się na pniu, z którego się rozgałęził, a więc znać dokładnie swą przeszłość. Będzie on cenił i zachowywał starannie jej zabytki, do których przywiązane są wielkie wspomnienia i błogie uczucia" (M. Dzieduszycki, Kościół katedralny lwowski obrządku łacińskiego, Lwów 1872).
oprac. Dorota Janiszewska-Jakubiak (MKiDN)
abe/mjs
Jan K. Ostrowski "Katedra łacińska we Lwowie"
Prace konserwatorskie w Katedrze Lwowskiej Obrządku Łacińskiego - Stowarzyszenie Oświaty i Kultury Polskiej.
Prace konserwatorskie w Katedrze Lwowskiej Obrządku Łacińskiego – Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”
Bazylika Metropolitalna - katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny we Lwowie
Katedra łacińska we Lwowie - Fototeka Instytutu Historii Sztuki UJ
