Rafajłowa - historia Rafajłowa, obecnie Bystrycia, to huculska wieś leżąca dziś na Ukrainie. Przed II wojną światową wchodziła w skład II Rzeczypospolitej, województwa stanisławowskiego, powiatu nadwórniańskiego. Położona jest w Gorganach w Karpatach Wschodnich. Tam Legiony Polskie – późniejsza II Brygada Legionów Polskich – toczyły walki w latach 1914-1915. Ważną rolę w historii wsi i okolicy odgrywa również tradycja huculska i wielokulturowość związana z bytowaniem tam ludności innej niż rusińska, rozwój turystyki i gospodarka leśna.
Wieś ta, znajdująca się na zachodnich obrzeżach Huculszczyzny, leży na wys. ok. 740 m n.p.m. Otoczona jest wyniosłymi grzbietami i szczytami, m.in. pasmem Bratkowskiej, Sywuli, Doboszanki i Maksymca. Została założona pod koniec XVIII w. przez przybyszów z obecnego Zakarpacia oraz z sąsiedniej rozległej wsi Zielona, której przez wiele lat była częścią. Miejscowość rozłożona jest w dolinach Bystrzycy Nadwórniańskiej i bocznych jej dopływów: Doużyńca, Sałatruka i Rafajłowca. W jej skład wchodzą także okoliczne przysiółki: Pryłuki, Tersowanie, Kluszty, Zhary, Pryczół i Kłempusze.
Mieszkańcami wsi byli przede wszystkim Rusini, Polacy, Żydzi i Austriacy, często spolszczeni. Pierwotnie była to typowa osada związana z wyrębem karpackich lasów i spławem drewna. Z czasem powstały tam rewiry łowieckie dla sfer rządowych. Na przełomie XIX i XX w. Rafajłowa uzyskała połączenie leśną koleją wąskotorową z Nadwórną. W 1897 r. wzniesiono tam cerkiew rytu greckiego, a w 1910 r. rzymskokatolicką kaplicę filialną.
Na początku I wojny światowej, wieś była świadkiem walk Legionów Polskich. Jednocześnie rozwijała się jako ośrodek o znaczących walorach krajoznawczo-turystycznych. Od końca XIX w. we wsi działała słynna na całą okolicę gospoda Wundermanna, lokalnego przedsiębiorcy i właściciela miejscowego tartaku, oferująca miejsca i wyżywienie. We wsi powstała szkoła, a w okresie międzywojennym w samej wsi oraz w pobliskich partiach gór zbudowano schroniska i wyznaczono szlaki turystyczne, służące coraz częściej także zimowym wyprawom.
Bitwa pod Rafajłową - bój legionistów w obronie karpackiej przełęczy
Kultywowano tu pamięć walk legionowych. Znakiem tamtych wojennych dni są krzyże i pomniki legionowe. Do najbardziej znanych należy Krzyż Legionów na przełęczy Rogodze Wielkie (Przełęczy Legionów) ze słynnym czterowierszem:
Młodzieży Polska! Patrz na ten krzyż!
Legiony Polskie dźwignęły go wzwyż,
Przechodząc góry, lasy i wały
Do Ciebie, Polsko, i dla Twej chwały!
Przetrwał również pomnik na cmentarzu legionistów w centrum wsi.
Rafajłowa, w której wznoszono także pensjonaty i „lepsze” budynki dla gości, liczyła przed 1939 r. 150 domów i ok. 800 mieszkańców, stając się coraz bardziej znanym letniskiem i zimowiskiem. II wojna światowa przyniosła kres rozwojowi wsi. Obecnie, z chwilą uzyskania przez Ukrainę niepodległości w 1991 r., odradza się dawna tradycja Rafajłowej jako ośrodka turystycznego. Coraz liczniej przybywają tu ambitni górscy wędrowcy z Polski, a także z Białorusi, Niemiec i Francji.
Prace konserwatorskie
Pamięć o legionistach to również prace rewitalizacyjne i konserwatorskie. W 2005 r. przeprowadzona została konserwacja Krzyża Legionów na przełęczy Rogodze Wielkie (Przełęczy Legionów) w Gorganach oraz historycznych tablic u jego podnóża. Z okazji tych prac umieszczono tam również nową, dwujęzyczną tablicę. Fundusze zapewnił Senat RP i Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”.
W 2010 r. wykonano, sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP, prace konserwatorskie pomnika legionistów (płyty pamiątkowej i obelisku) w Rafajłowej oraz odbudowano na tamtejszym starym cmentarzu mogiłę Krystiana Stercela, poległego na służbie strażnika leśnego.
W 2015 r. rozpoczęto kolejny etap prac rewitalizacyjnych na rafajłowskim cmentarzu legionistów (z funduszy Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa). Przy pomniku umieszczono dwie płyty z nazwiskami poległych legionistów oraz trzecią, upamiętniającą 100-lecie powstania Rzeczypospolitej Rafajłowskiej, jedynego w swoim rodzaju zjawiska historycznego związanego z niepodległościowym wysiłkiem zbrojnym Legionów Polskich podczas I wojny światowej.
„Rzeczpospolita Rafajłowska”
Rzeczpospolita Rafajowska stanowiła symbol niezłomnej woli do odzyskania suwerenności w warunkach, które wówczas nie dawały na to realnych szans; była symbolem o znaczącej sile wpływającym na kształtowanie się postaw patriotycznych oraz państwowotwórczych tak w kolejnych latach I wojny, jak i w międzywojennym dwudziestoleciu.
W początkach października 1914 r. dwa legionowe pułki – 2. i 3. (tworzące później II Brygadę Legionów Polskich, zwaną Karpacką lub Żelazną) zostały przerzucone, w ramach szerszej strategii austriackiego dowództwa, do północnych Węgier dla wsparcia jednostek austriackich broniących ich przed wojskami rosyjskimi, których oddziały już na te tereny wkroczyły. Po kilku dniach potyczek zostały one wyparte z okolic Syhotu Marmaroskiego, Następnie, legionowe oddziały przekroczyły grzbiet Karpat, by znaleźć się na stronie galicyjskiej i tam zagrodzić dostęp do granicy węgierskiej, ale też i stworzyć przyczółek dla ewentualnych dalszych działań ofensywnych. W tym celu legioniści zbudowali sławną „Drogę Legionów” dla przejścia z taborami przez górskie ostępy, wznosząc na granicznej przełęczy, zwanej wówczas Pantyrską, (faktycznie Rogodze Wielkie), pamiątkowy krzyż ze wspomnianym już czterowierszem.
Niebawem ich oddziały skierowały się do Rafajłowej i dalej, ku Nadwórnej, w której rejonie odbyły szereg potyczek oraz krwawą, niestety przegraną, bitwę pod Mołotkowem. Po odejściu na Huculszczyznę w końcu listopada 1914 r. części oddziałów z Rafajłowej, pozostało w niej niespełna ok. 1500 legionistów (dwa i pół batalionu piechoty, jedna bateria artylerii i jeden pluton kawalerii), tworzących tzw. Grupę Hallera. Jej dowództwo kwaterowało w zachowanym do dziś budynku miejscowego Zarządu Leśnego, tzw. „Zarządcówce”, znanej później jako „Hallerówka”. Przez jesienne i zimowe miesiące na przełomie 1914 r. i 1915 r. Rafajłowa pozostawała wyłącznie we władaniu legionistów; wtedy to, z 23 na 24 stycznia 1915 r., odbyli oni najbardziej spektakularną, zwycięską bitwę o tę wieś z nacierającymi od strony Nadwórnej oddziałami rosyjskimi, zadając nieprzyjacielowi znaczne straty przy znikomych własnych (tu wypada zaznaczyć, że w oddziałach rosyjskich znajdowało się wielu Polaków z zaboru rosyjskiego).
W listopadzie 1914 r. przybył do Rafajłowej i dołączył do grupy Hallera pododdział Węgrów – tzw. Kompania Węgierska, której przesłaniem ideowym była pomoc w walce Polakom jako dowód wdzięczności za ich wojskowe wsparcie węgierskich dążeń narodowowyzwoleńczych w czasie Wiosny Ludów. Ten pierwszy od czasów rozbiorów całkowicie suwerenny obszar odradzającej się Ojczyzny nazwali legioniści „Rzeczpospolitą Rafajłowską”.
http://kuriergalicyjski.com/historia/upamietnienia/4014-rzeczpospolita-rafajlowska-1914-1915-fenomen-kampanii-karpackiej-legionow-polskich
O niezwykłej historii wsi Rafajłowa opowiada autorska wystawa Jana Skłodowskiego prezentowana od stycznia do kwietnia 2017 roku w Muzeum Podkarpackim w Krośnie Patronat nad wystawą ma Stowarzyszenie „Res Carpathica”.
oprac. Jan Skłodowski
abe/mjs
