„Collection de polonaises”/Źródło: polona.pl/Biblioteka Narodowa
25 września 1765 r. urodził się Michał Kleofas Ogiński, najbardziej dziś znany z powodu przypisywanego mu poloneza. Prawdopodobnie skomponował go jednak ktoś inny i nie jest to jedyny epizod jego życiorysu, co do którego spierają się biografowie.
Niepewna jest sama dokładna data urodzin. Podawana przez Ogińskiego i za nim powtarzana informacja, że stało się to 25 września 1765 roku w Guzowie w okolicach Żyrardowa, została na początku 2025 r. zakwestionowana. Litewscy badacze odkryli bowiem sporządzony 29 września 1764 roku akt chrztu, w którym proboszcz Michał Szymonowicz odnotował narodziny dziecka imieniem Michał Kleofas, syna Andrzeja Ogińskiego i Pauliny Szembek.
Dla Vitasa Rutkauskasa, dyrektora Muzeum Historii Kultury Ogińskich w Retowie, informacja, że „taka historyczna postać pojawiła się na Litwie, jest niewiarygodna, a nawet sensacyjna”.
Gdyby była prawdziwa, oznaczałoby to, że Ogiński nie tylko urodził się rok wcześniej, niż sądzono, ale być może także w zupełnie innym miejscu – w Sałantach na Żmudzi.
Choć odległość między Guzowem a Sałantami to co najmniej 600 km, może jednak nie być w tym sprzeczności. Książęcy ród Ogińskich, do którego należał Michał Kleofas, posiadał rozległe majątki zarówno na Mazowszu, jak i na Litwie.
W dodatku w XVIII wieku dość często się zdarzało, że dziecko chrzczono dwukrotnie. Przykładowo w Sałantach odnotowano chrzest z wody, tzw. baptismus ex aqua – czyli udzielony w sytuacji nagłej, gdy życie dziecka było zagrożone. Później zaś, jeśli noworodek przeżył, odbywał się pełny obrzęd – z namaszczeniem olejami i udziałem rodziny. Tak też mogło być w tym przypadku.
Szczycący się pochodzeniem od Rurykowiczów i należący do zaufanych współpracowników Stanisława Augusta Poniatowskiego ojciec przyszłego kompozytora zadbał o jego edukację. Jednym z przydzielonych małemu Michałowi Kleofasowi nauczycieli był ceniony później na carskim dworze muzyk Józef Kozłowski, autor poloneza „Niech rozbrzmiewa pieśń zwycięstwa” (Grom pabiedy razdawajsa) - pierwszego hymnu Rosji.
To prawdopodobnie Kozłowskiemu Ogiński zawdzięczał swoje zamiłowanie do polonezów, choć ani on, ani jego ojciec z pewnością w muzyce nie widzieli niczego poza ciekawym dodatkiem do publicznej działalności. Michał Kleofas rozpoczął ją już jako 20-latek od wyjazdu na Sejm do Warszawy. Następny Sejm, nazwany później Wielkim lub Czteroletnim, wysłał go z misją dyplomatyczną do Hagi oraz Londynu. Ogiński miał tam wysondować szanse uzyskania poparcia Niderlandów i Wielkiej Brytanii dla planu sojuszu polsko-pruskiego. Chodziło o pomysł wyrwania się spod kurateli Rosji za cenę cesji terytorialnych na korzyść Prus. Ostatecznie z tej misternej gry nic nie wyszło, bo Prusy wolały się podzielić z Rosją.
Dla Ogińskiego pobyt na Zachodzie okazał się jednak pożyteczny – w swoich pamiętnikach wspominał, że zbliżył się tam „do widowni rewolucyi francuskiej i niderlandzkiej”. Wydarzenia te opisywał jako wzór „najczystszego patriotyzmu, podziwienia godnych czynów bohaterstwa i tej męskiej, a wspaniałej wymowy, którą zamiłowanie wolności czyni tak gwałtowną i tak przekonującą”.
Kilka następnych lat w historii Polski zapisało się pod znakiem Konstytucji 3 maja, stoczonej w jej obronie wojny z Rosją oraz konfederacji targowickiej. W niektórych z tych wydarzeń wziął też udział Ogiński. Po powrocie do kraju oprócz polityki absorbowały go jednak prywatne sprawy majątkowe.
Litwa: Sejm ogłosił rok 2015 Rokiem Michała Kleofasa Ogińskiego
Te mocno się skomplikowały, bo część dóbr Ogińskiego znajdowała się na terenach, które Rosja zajęła w wyniku I rozbioru Polski. Żeby ich nie stracić, jeszcze w trakcie pobytu w Hadze za pośrednictwem tamtejszego ambasadora Rosji złożył przysięgę wiernopoddańczą cesarzowej Katarzynie II. Utrzymywał jednak ten akt w tajemnicy, więc w Polsce wciąż był uważany za stronnika króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz stronnictwa reform w Sejmie Czteroletnim. Kiedy więc do głosu doszła targowica, posiadłości Ogińskiego na Litwie zostały obłożone sekwestrem (skonfiskowane) przez sprawującego tam faktyczną kontrolę Szymona Kossakowskiego. Ogiński wdał się w pertraktacje z targowiczaninem Kossakowskim. Dla zdjęcia sekwestru z własnych dóbr zdecydował się nawet 26 września 1792 r. na przystąpienie do targowicy. Namówił też (za sowitą opłatą) swojego stryja Michała Kazimierza Ogińskiego do rezygnacji z urzędu hetmana wielkiego litewskiego, bo zależało na nim Kossakowskiemu.
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego Kossakowski, uznany za jeden z symboli zdrady narodowej, został powieszony w Wilnie, a świadomy niebezpieczeństwa Ogiński próbował uciec do Prus. Zawrócony z granicy nie podzielił jednak losu Kossakowskiego dzięki wstawiennictwu przyjaciół. Zaraz potem zaś przystąpił do insurekcji – dowodził najpierw batalionem strzelców, a potem na czele większego oddziału dotarł aż pod Mińsk, a następnie nad Berezynę. Usiłował też zdobyć Dyneburg, a po fiasku tych planów udał się do Warszawy. Zanim jednak tam dotarł, dowiedział się o zdobyciu stolicy przez wojska rosyjskie. Po tych właśnie zdarzeniach miał napisać sławny polonez a-moll „Pożegnanie ojczyzny”.
Taką wersję o pochodzeniu utworu utrwalił w latach 60. XX wieku muzykolog Józef Reiss zdaniem: „Napisał go O[giński] opuszczając Polskę (1794), aby wziąć udział w walkach o wolność w Legionach”.
Białoruś świętuje 250. rocznicę urodzin Ogińskiego
Pomijając to, że Ogiński nie miał nic wspólnego z tworzonymi przez Dąbrowskiego we Włoszech legionami, także inne szczegóły tego zdania nie znajdują potwierdzenia w źródłach.
Zajmująca się tą sprawą muzykolożka Agnieszka Leszczyńska po zbadaniu dokumentów i katalogów utworów wskazuje, że autorem sławnego dzieła był zapomniany dziś kompozytor i powstaniec listopadowy Kacper Napoleon Wysocki (1810-1850). Jak wyjaśniła, zamieszanie z przyporządkowaniem autorstwa wynikło najprawdopodobniej z dwóch przyczyn. Po pierwsze, doszło do błędów edytorskich i w niektórych egzemplarzach wydawniczych wpisano jako autora Ogińskiego. Po drugie, tytuł utworu i jego romantyczny charakter po prostu pasowały do biografii tego konkretnego kompozytora.
Z powodu udziału w powstaniu kościuszkowskim Ogiński przez kilka lat nie mógł wrócić do swoich rodzinnych stron. Udało mu się to dopiero w 1802 r. dzięki pomocy księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, który wstawił się za nim u cara Aleksandra I. W 1810 r. został nawet mianowany przez tego samego władcę rosyjskim senatorem.
Pozostawał w kontakcie z kręgami filomackimi i filareckimi. Pośrednikiem był jego osobisty sekretarz Leonard Chodźko, a także syn Franciszek Ksawery Ogiński, który znał Adama Mickiewicza. Dzięki temu Ogiński i jego otoczenie byli na bieżąco z ideami rozwijanymi wśród młodszych pokoleń polskich działaczy. Najwyraźniej jednak także i ta forma aktywności go zniechęciła i ostatecznie skupił się na muzyce, której zawdzięczał w dużej mierze sławę i popularność swojego nazwiska.
Jak zanotował historyk muzyki Aleksander Poliński, „Michał Kleofas Ogiński uprawiał wszystkie niemal rodzaje kompozycji, głównie jednak tworzył polonezy na fortepian, z których wiele zjednało sobie popularność”.
Ostatnie lata życia spędził we Florencji, opiekując się chorującą żoną, śpiewaczką Marią de Néri. Zmarł 15 października 1833 roku. Został pochowany w kaplicy Castellanich w kościele Santa Croce, nieopodal świątynnego panteonu, gdzie znajdują się również groby takich sław, jak Michał Anioł, Dante Alighieri, Galileusz czy Niccolo Machiavelli.
Marta Panas-Goworska (PAP)
mpg/ miś/
