„Aktion Saybusch”: niemieckie wysiedlenia Polaków z Żywiecczyzny jesienią 1940 r. Źródło: Wikimedia Commons
80 lat temu Niemcy przeprowadzili akcję wysiedlania Polaków z Żywiecczyzny, którą wcielili do Rzeszy. Od 22 września do 14 grudnia 1940 r. deportowali do Generalnego Gubernatorstwa ok. 20 tys. osób. Działania miały kryptonim "Aktion Saybusch" (Akcja Żywiec).
Mariusz Hujdus, rzecznik burmistrza Żywca Antoniego Szlagora, poinformował, że w poniedziałek, przy miejscowym centrum przesiadkowym, odsłonięty zostanie obelisk upamiętniający "Aktion Saybusch". We wtorek złożone zostaną kwiaty pod tablicą upamiętniającą ofiary deportacji, która umieszczona jest na budynku centrum kultury. W sobotę w muzeum miejskim odbędzie się odczyt poświęcony wydarzeniom.
"Aktion Saybusch" była pierwszą podczas II wojny akcją wysiedleńczą na okupowanych ziemiach polskich. Jej przeprowadzenie umożliwił dekret Adolfa Hitlera o umocnieniu niemczyzny z 7 października 1939 r., który miał na celu stworzenie nowych niemieckich obszarów osiedleńczych poprzez usunięcie stamtąd innych grup narodowościowych. Dokument zakładał włączenie do Rzeszy tzw. rejencji katowickiej na Górnym Śląsku, w której granicach znalazła się Żywiecczyzna.
22 września 1940 r. Niemcy wysiedlili pierwsze dwie miejscowości - Jeleśnię i Sopotnię Małą. Dom straciło tam 207 polskich rodzin. Wcześnie rano Niemcy otaczali wieś. Mieszkańcy otrzymywali 20 minut na spakowanie, Polakom odbierano dobytek - gospodarstwa, pieniądze, wartościowe przedmioty oraz inwentarz. Mogli zabrać ze sobą jedynie drobny sprzęt, koce i ubrania oraz zapas żywności na trzy dni. Każda osoba miała także otrzymać 20 zł.
"Wypędzeni 1939... " - niemieckie deportacje Polaków
W ich majątkach osiedliły się 53 rodziny niemieckie liczące 232 osoby.
Jednym z wypędzonych był Jan Suchoń. "Ktoś przyjazny w nocy powiedział rodzicom, że będą wysiedlenia. Schowaliśmy się. Po kilku godzinach dowiedzieliśmy się, że Niemcy wyjechali. Wróciliśmy do domu, ale tam była zasadzka. Czekali na nas. Zemścili się nie pozwalając nam niczego zabrać, nawet grzebienia, łyżki, czy widelca. Nie mogę zapomnieć tego, jak mama pytała ojca: +co będziemy jutro jeść?+ Wysiedlili nas w rejon Radzynia Podlaskiego" – wspominał po latach. Suchoniowie po roku wrócili na Żywiecczyznę i długo ukrywali się w górach.
"Akcją Żywiec" dowodził obergruppenfuehrer SS Erich von dem Bach-Zelewski, który osobiście objeżdżał wsie, a później witał niemieckich kolonistów, pochodzących głównie z terenów Bukowiny w Rumunii.
Wysiedlonych zgrupowano w Żywcu, Rajczy i Suchej, skąd transportami kolejowymi wywożono do miejscowości, które weszły w skład Generalnego Gubernatorstwa, m.in. na Lubelszczyznę i Kielecczyznę. Po dotarciu na miejsce wysiedleni byli pozostawiani samym sobie. Miejscową ludność Niemcy informowali, że deportowani są przestępcami, co dodatkowo utrudniało ich położenie. Młodych rejestrowały niemieckie urzędy pracy - byli wywożeni na przymusowe roboty do Niemiec. Ogółem w ciągu niespełna trzech miesięcy Niemcy wysiedlili ok. 20 tys. Polaków z 35 miejscowości. Deportacje nie objęły Żydów oraz rodzin, których przynajmniej jeden członek przebywał w tzw. starej Rzeszy i był zobowiązany do świadczeń na rzecz obrony.
Po wypędzeniu Polaków do wsi wprowadzano tzw. ekipy porządkowe, złożone z Żydów i młodych kobiet, przymusowo zabranych z okolicznych, nie wysiedlonych wsi. Po zrobieniu porządku w gospodarstwie jeszcze tego samego dnia lub następnego wprowadzali się osadnicy. Niemcy dostawali po kilka mniejszych gospodarstw chłopskich.
"Aktion Saybusch" została zakończona przede wszystkim wskutek interwencji generalnego gubernatora Hansa Franka, który nie chciał przyjmować tysięcy wysiedlonych. Polaków nadal jednak wysiedlano, ale już na ziemie wcielone do Rzeszy, a później do tzw. Polenlagrów, skąd byli kierowani do pracy przymusowej. Do końca wojny Niemcy wysiedlili z Żywiecczyzny ok. 50 tys. Polaków, czyli ok. 30 proc. mieszkańców. W 1945 r. część z nich powróciła.
„Represje niemieckie na wsi kieleckiej 1939-1945”
W 2005 r. katowicki oddział IPN umorzył wszczęte siedem lat wcześniej postępowanie w sprawie wysiedleń. Nie żyją sprawcy, którzy doprowadzili swymi decyzjami do akcji oraz kierowali nią: Adolf Hitler, który wydał dekret o umocnieniu niemczyzny, Heinrich Himmler, który był odpowiedzialny za jego realizację, a także Erich von dem Bach-Zelewski, który zmarł w Niemczech w 1972 r.
Mirosława Sikora i Monika Bortlik-Dźwierzyńska w książce "Aktion Saybusch. Wysiedlenie mieszkańców Żywiecczyzny przez okupanta niemieckiego 1940-1941", wydanej przez IPN, podkreśliły, że akcja zajmuje szczególne miejsce wśród środków zastosowanych przez III Rzeszę celem zgermanizowania ziem polskich wcielonych do prowincji śląskiej.
"Wyjątkowość wynikała zarówno ze skali zaangażowanych w nią sił administracyjno-policyjnych, jak i z liczby Polaków, wysiedlonych i deportowanych do Generalnego Gubernatorstwa. Nigdy wcześniej ani nigdy później władze niemieckie nie podjęły się realizacji podobnego przedsięwzięcia na terenie prowincji śląskiej. Operacje wysiedleńcze o podobnej skali realizowane były natomiast na terenie tzw. Kraju Warty, w okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, czy też na Zamojszczyźnie" – podkreśliły autorki.
Ich zdaniem, unikalność "Aktion Saybusch" polega również na tym, że wojnę przetrwała sporządzona przez żywiecką komórkę NSDAP dokumentacja fotograficzna. "Uzupełniona zdjęciami wykonanymi konspiracyjnie przez członka Związku Walki Zbrojnej z jednej strony, oraz doskonale zachowanymi niemieckimi dokumentami pisanymi z drugiej, pozwala nam na precyzyjną rekonstrukcję procedury wysiedlania i deportowania Polaków oraz wprowadzania na ich miejsce osadników niemieckich" – napisały we wstępie do książki. (PAP)
autor: Marek Szafrański
szf/aszw/
