Tomasz Stefanek, historyk idei z Instytutu Pileckiego, pełnomocnik dyrektora ds. programowych. Fot. PAP/T. Gzell
Na początku roku zainaugurujemy nową serię wydawniczą pt. „Ścieżki myślenia”. Pierwszą publikacją w jej ramach będzie książka „Nowa i stara historia. Eseje krytyczne i reinterpretacje” Gertrude Himmelfarb – mówi PAP Tomasz Stefanek, historyk idei z Instytutu Pileckiego, pełnomocnik dyrektora ds. programowych.
Polska Agencja Prasowa: Jakie działania zrealizował Instytut Pileckiego w 2021 r.?
Tomasz Stefanek: Naszym zadaniem jest wprowadzać polskie doświadczenie dwóch totalitaryzmów w pamięć świata. Dlatego jesteśmy na co dzień w Warszawie i w Berlinie, przygotowujemy się także do stałej obecności w Stanach Zjednoczonych. Organizujemy międzynarodową wymianę akademicką, w ramach rozbudowanego programu archiwalnego współpracujemy z wieloma zagranicznymi partnerami. Tak było również w 2021 r. Ponadto po raz pierwszy przyznaliśmy Międzynarodową Nagrodę im. Witolda Pileckiego dla autorów najlepszych książek historycznych i reporterskich na temat historii Polski w XX wieku oraz dla współczesnych reporterów wojennych. We współpracy z Muzeum Auschwitz-Birkenau i rodziną rotmistrza, z międzynarodową kapitułą i uroczystą galą wręczenia nagród w Warszawie.
Instytut Pileckiego inauguruje działalność Muzeum Obławy Augustowskiej
Uważamy zarazem, że opowieść o polskiej historii jest przekonująca i dociera szeroko, kiedy jest dobrze udokumentowana, zakorzeniona w konkretnym doświadczeniu rodzinnym i lokalnym. W 2021 r. rozpoczęliśmy działalność w Augustowie. Instytut przejął bowiem tzw. Dom Turka, czyli dawne więzienie NKWD i UB. Jest to jedno z miejsc symbolicznych dla historii obławy augustowskiej. To ważne zadanie na najbliższe lata, aby w tym miejscu stworzyć wystawę stałą i nowoczesną instytucję – centrum pamięci ofiar obławy augustowskiej, które będzie zarazem opowiadać o historii Augustowa i Suwalszczyzny w XX wieku. Chcemy też w przyszłości zapraszać tam zagranicznych stypendystów i naukowców.
PAP: Program „Zawołani po imieniu” również ma silny wymiar lokalny.
Tomasz Stefanek: To inicjatywa, w ramach której upamiętniamy Polaków zamordowanych przez Niemców za pomoc Żydom podczas okupacji niemieckiej, zwłaszcza na wsi i w małych miejscowościach. Tragiczne historie, kiedy ratujący Polacy i ratowani Żydzi ginęli najczęściej razem w jednym momencie, przetrwały przez lata w pamięci rodzin. Dziś wydobywamy je na światło dzienne, a rodziny otaczamy opieką i oddajemy im głos. W tym roku odbyło się osiem upamiętnień oraz zjazd rodzin „Zawołanych po imieniu” w Warszawie. W warszawskim Domu bez Kantów prezentujemy wystawę o „Zawołanych po imieniu”, która zbiera dobre recenzje i była nominowana do kilku nagród.
Drugi Zjazd Rodzin „Zawołanych po imieniu”
Postawy solidarności w obliczu radykalnego zła to dla nas kluczowy temat. Stale badamy i dokumentujemy pomoc udzielaną polskim obywatelom w dobie terroru dwóch totalitaryzmów na potrzeby odznaczenia Virtus et Fraternitas. Ten medal, przyznawany przez prezydenta RP, w mijającym roku otrzymało kolejnych dziewięć osób, m.in. Ukraińcy, którzy ratowali Polaków na Wołyniu.
PAP: Instytut zajmował się nie tylko historią XX w., lecz także wydarzeniami na Białorusi, które rozgrywają się na naszych oczach.
Tomasz Stefanek: To jest istotnie nasza współczesność, a zarazem ciąg dalszy dynamiki wychodzenia z komunizmu, wysiłków na rzecz wolności i podmiotowości narodów Europy Środkowo-Wschodniej. Stąd wystawa w Instytucie Pileckiego w Berlinie, tuż przy Bramie Brandenburskiej, poświęcona protestom na Białorusi. Opowiadała ona o ich przebiegu i o bohaterach, z których wielu siedzi dziś w więzieniach, a także o języku wizualnym nowo powstałego ruchu społecznego. W ramach cyklu wydarzeń towarzyszących odwiedzili nas m.in. Swietłana Cichanouska i słynny Wolny Chór z Mińska. Ale z Białorusinami rozmawiamy także o wspólnej historii. We współpracy z Domem Białoruskim w Warszawie zorganizowaliśmy np. konferencję o zbrodni w Kuropatach – tam pod Mińskiem ofiarami masowych egzekucji NKWD w latach trzydziestych i czterdziestych XX w. byli zarówno Białorusini, jak i Polacy.
PAP: 2021 był ustanowiony m.in. Rokiem Grupy Ładosia. Czy znalazło to odzwierciedlenie w działaniach Instytutu?
Tomasz Stefanek: To dla nas bardzo ważny temat. Cały czas prowadzimy badania i uzupełniamy Listą Ładosia, zawierającą nazwiska Żydów, których Grupa Ładosia starała się ratować od Zagłady, wystawiając dla nich fałszywe paszporty krajów latynoamerykańskich. W roku Grupy Ładosia przygotowaliśmy drugie wydanie tej publikacji.
W Warszawie zainaugurowano działalność Międzynarodowego Komitetu Grupy Ładosia
Jesienią w Warszawie zorganizowaliśmy także międzynarodową konferencję naukową o dyplomatycznych akcjach ratunkowych podczas Holokaustu. W jej trakcie ogłoszono powstanie Międzynarodowego Komitetu Grupy Ładosia, który integruje badaczy, dziennikarzy, rodziny członków Grupy oraz potomków ocalonych Żydów, a także przedstawicieli polskich i zagranicznych instytucji oraz polityków różnych ugrupowań.
Ponadto nasza wystawa o paszportach Ładosia odwiedziła w 2021 r. wiele miejsc, w tej chwili jest prezentowana jednocześnie w Clapham Library w Londynie oraz w Muzeum Holokaustu w Los Angeles.
We współpracy z Komitetem chcemy ten temat popularyzować, ponieważ spotyka się on z wielkim zainteresowaniem na świecie. Mamy nadzieję, że w przyszłym roku uda się nam opowiedzieć tę histerię jeszcze szerzej, m.in. za pomocą dużej wystawy mobilnej w USA, której scenariusz przygotowujemy wspólnie z amerykańskimi partnerami.
PAP: Czy w 2021 r. Instytut współpracował z zagranicznymi instytucjami zajmującymi się historią?
Tomasz Stefanek: Oczywiście, współpracujemy z kluczowymi zagranicznymi instytucjami. W 2021 r. rozpoczęliśmy choćby cykl wspólnych webinariów z Narodowym Muzeum II Wojny Światowej w Nowym Orleanie – zderzamy różne perspektywy i doświadczenia II wojny światowej w oparciu o historię mówioną.
Instytut Pileckiego odnalazł zaginiony film „Europa” Franciszki i Stefana Themersonów
W ramach naszego programu archiwalnego współpracujemy z partnerami na całym świecie, m.in. z Budensarchiv i archiwami landowymi w Niemczech. Niedawno dzięki naszym kwerendom w niemieckich archiwach udało się odkryć kopię filmu „Europa” – arcydzieła Stefana i Franciszki Themersonów, uznawanego dotychczas za zaginione. W mijającym roku otworzyliśmy nasze archiwum cyfrowe – archiwalny hub, który gromadzi kopie cyfrowe dokumentów z całego świata dotyczących II wojny światowej oraz niemieckiej i sowieckiej okupacji w Polsce. Chcemy stworzyć centrum kompleksowych badań i refleksji nad tymi tematami z dostępem do kompletnej bazy źródłowej. Jednocześnie digitalizujemy polskie dokumenty, zwłaszcza relacje świadków historii, i tłumaczymy je na angielski, aby weszły do obiegu międzynarodowego.
Prowadzimy także wymianę akademicką. Realizujemy obecnie duży projekt dla studentów i doktorantów amerykańskich „Totalitarianism in East-Central Europe 1939–1989: History and Memory. Graduate Academy”, połączony z wizytą studyjną w Polsce. W przyszłym roku odbędzie się podsumowująca to przedsięwzięcie konferencja na Valdosta State University w Stanach Zjednoczonych.
PAP: Jakie inne działania zostały zaplanowane na 2022 r.?
Tomasz Stefanek: W 2021 r. mieliśmy ważną nowelizację ustawy o Instytucie Pileckiego, która umożliwia nam powoływanie oddziałów zagranicznych nie tylko w krajach Unii Europejskiej, lecz także poza nią. To pozwala nam przygotowywać stałą obecność Instytutu Pileckiego w Stanach Zjednoczonych. Zastanawiamy się w tej chwili nad różnymi lokalizacjami na wschodnim wybrzeżu USA.
Prezydent podpisał nowelizację ustawy o Instytucie Solidarności i Męstwa imienia Witolda Pileckiego
Przygotowujemy program merytoryczny, myślimy także nad scenariuszem wystawy stałej, która powinna stać się głównym miejscem, do którego będziemy zapraszać amerykańską publiczność, aby opowiadać o polskiej historii. To duże wyzwanie na najbliższy rok, a i na lata kolejne. Doświadczenie naszego oddziału w Berlinie pokazuje, że stała zinstytucjonalizowana obecność za granicą, a zwłaszcza tam, gdzie toczą się najważniejsze debaty o historii XX wieku, ma kluczowe znaczenie. To otwiera pole do realizacji dużych przedsięwzięć, a przede wszystkim umożliwia codzienny kontakt i współpracę nie tylko z uczonymi i liderami opinii, lecz także z mediami i opinią publiczną na miejscu. Polska z opóźnieniem włącza się w międzynarodową dyskusję o historii minionego stulecia. Jeśli nasz głos ma w niej wybrzmieć, musimy dysponować narzędziami, z których od dawna korzystają inni.
PAP: Czy Instytut powróci też do tematu nierozliczonych zbrodni niemieckich, które zostały popełnione na terenach dawnej II RP podczas II wojny światowej?
Tomasz Stefanek: Powojenne rozliczenia i wymiar sprawiedliwości to drugi ważny temat, którym będziemy zajmować się w 2022 r., także w oparciu o nasze dotychczasowe odkrycia archiwalne i badania nad zbrodniami niemieckimi, a zwłaszcza nad losem ich konkretnych sprawców po wojnie.
W 2021 r. we współpracy z Wolskim Centrum Kultury pokazaliśmy w warszawskiej Kolonii Wawelberga wystawę poświęconą śledztwu w sprawie Heinza Reinefartha – głównego sprawcy ludobójstwa na Woli podczas Powstania Warszawskiego. Mimo wielu prób Reinefarth nigdy nie został postawiony przed sądem w Niemczech Zachodnich. Dzięki naszemu programowi archiwalnemu, badaniom Hanny Radziejowskiej i współpracy z archiwum landowym Szlezwiku-Holsztyna mogliśmy wykorzystać na wystawie dokumenty ze śledztwa, w tym nieznane wcześniej zdjęcia na temat Powstania Warszawskiego. To bardzo ciekawa kolekcja, którą będziemy chcieli szerzej zaprezentować zarówno w Polsce, jak i w Niemczech.
Powojenne rozliczenia i wymiar sprawiedliwości to drugi ważny temat, którym będziemy się zajmować w 2022 r., także w oparciu o nasze dotychczasowe odkrycia archiwalne i badania nad zbrodniami niemieckimi, a zwłaszcza nad losem ich konkretnych sprawców po wojnie.
Również w zeszłym roku pozyskaliśmy archiwum prywatne Eilerta Diekena, czyli sprawcy zbrodni na rodzinie Ulmów w Markowej. Po wojnie przeszedł on pozytywnie denazyfikację i służył w niemieckiej policji kryminalnej aż do lat sześćdziesiątych. Jego archiwum prywatne zawiera zdjęcia rodzinne, a także dokumenty ukazujące ciągłość jego kariery w Niemczech niezależnie od ustroju.O tych i innych przypadkach chcielibyśmy opowiedzieć na dużej wystawie, którą planujemy otworzyć w Warszawie. Będzie ona poświęcona powojennym rozliczeniom zbrodni niemieckich – pokaże ich bardzo ograniczony zasięg, zwłaszcza w RFN i w Austrii. Postawi pytania o przyczyny paraliżu wymiaru sprawiedliwości i o generalne uwarunkowania rozliczeń zbrodni reżimów totalitarnych. Chcemy zachwiać nieco potocznym wyobrażeniem, że w tych sprawach wszystko zostało załatwione w Norymberdze.
PAP: Jedną z form działalności Instytut Pileckiego jest działalność wydawnicza. Jakie książki ukażą się w 2022 r. nakładem Instytutu?
Tomasz Stefanek: Będziemy kontynuować nasze podstawowe serie wydawnicze: monografii polskich autorów, przekładów z języków obcych i wydawnictw źródłowych. W tej pierwszej ukażą się m.in. kolejne książki powstałe w ramach programu „Polski wiek XX. Nowe perspektywy”, w którym wspieramy oryginalne badania młodych, ale już doświadczonych historyków. Wydamy także kolejne tomy „Zapisów Terroru”, zbierające relacje obywateli polskich – ofiar i świadków dwóch totalitaryzmów.
Na początku roku zainaugurujemy nową serię wydawniczą pt. „Ścieżki myślenia”. Pierwszą publikacją w ramach tej serii będzie książka „Nowa i stara historia. Eseje krytyczne i reinterpretacje” autorstwa jednej z najwybitniejszych historyczek amerykańskich XX wieku, Gertrude Himmelfarb. Jest to zbiór tekstów z lat osiemdziesiątych XX wieku, w których autorka diagnozuje nowe tendencje prowadzenia badań historycznych, zwłaszcza nacisk na historię społeczną oraz różne odmiany postmodernizmu. Chcemy porozmawiać o aktualności jej krytycznych uwag dziś, kiedy wschodzące wówczas prądy intelektualne nie tylko się ugruntowały, ale wręcz zyskały pozycję dominującą.
W ramach „Ścieżek myślenia” ukazywać się będą książki ważnych autorów, odsłaniające ich warsztat intelektualny, pozwalające podążać tropem ich myśli. Odnosząc się do historii, będą zarazem proponowały szerszą perspektywę: filozofii, socjologii, badań nad pamięcią. Mamy nadzieję, że pozwolą lepiej zrozumieć zarówno przeszłość, jak i teraźniejszość, a także związki między nimi. Historia jest bowiem czymś więcej niż tylko prostą rekonstrukcją minionych zdarzeń.(PAP)
Rozmawiała Anna Kruszyńska (PAP)
Autorka: Anna Kruszyńska
akr/ skp /
