Tablica upamiętniająca Jana i Antoninę Żabińskich – Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Źródło: www.ipn.gov.pl
W środę, w Narodowym Dniu Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką, IPN odsłoni na terenie warszawskiego Zoo tablicę upamiętniającą Jana i Antoninę Żabińskich, wybitnych polskich przyrodników, uhonorowanych tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata.
Żabińscy uratowali przez kilka lat okupacji niemieckiej wielu obywateli polskich narodowości żydowskiej, dając im schronienie na terenie warszawskiego Ogrodu Zoologicznego.
Jan Żabiński (1897–1974) planował studia zoologiczne w Belgii, lecz wybuch I wojny światowej zatrzymał go w Warszawie. W 1919 r. wstąpił do odrodzonego Wojska Polskiego, a w 1920 r. wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Ukończył kursy przemysłowo-rolnicze, zaś w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego uzyskał tytuł inżyniera agronomii (w 1924 r. uzyskał tytuł doktora fizjologii). Na tej uczelni prowadził w latach 20. badania w Katedrze Zoologii i Fizjologii Zwierząt i tu też poznał swoją przyszłą żonę – Antoninę z d. Erdman (1908–71), która pracowała w charakterze archiwistki. Od 1926 r. w swoich pogadankach wygłaszanych na antenie Polskiego Radia popularyzował wiedzę o zwierzętach i zoologiczne ciekawostki. Na początku 1929 r. objął posadę dyrektora utworzonego rok wcześniej Ogrodu Zoologicznego w Warszawie, z którym pozostał związany przez ponad 20 lat. W 1931 r. Żabińscy zamieszkali w znajdującym się na terenie Zoo domu, w którym była także pracownia Jana, a Antonina zajmowała się wymagającymi opieki młodymi zwierzętami oraz pisała artykuły i książki przyrodnicze.
IPN zachęca do obejrzenia filmu dokumentalnego „Polmission. Tajemnice paszportów”
Po wybuchu wojny Żabińscy zaangażowali się w konspirację. W czasie bombardowania stolicy wiele zwierząt zginęło lub uciekło z ogrodu, a w opustoszałych pawilonach i wybiegach ukrywano broń i amunicję. Bezpieczne schronienie znalazło tu także wiele osób. Jan Żabiński jako osoba związana z Wydziałem Ogrodnictwa zdobył przepustkę do getta, dokąd dostarczał fałszywe dokumenty oraz skąd udawało mu się wyprowadzać osoby na aryjską stronę. Żabińscy byli związani z "Żegotą", choć nie byli jej członkami. Z prośbą o pomoc zwracały się do nich osoby, które uciekły z getta lub musiały opuścić kryjówkę w aryjskiej części miasta. Uciekinierzy ukrywali się nie tylko na terenie ogrodu, ale też we wszystkich pomieszczeniach domu Żabińskich, od piwnicy po strych. W chwili zagrożenia grano lub nucono arię z operetki "Piękna Helena" Offenbacha, która była sygnałem do opuszczenia domu przez ukrywających się w nim ludzi.
Żabińscy byli związani z „Żegotą”, choć nie byli jej członkami. Z prośbą o pomoc zwracały się do nich osoby, które uciekły z getta lub musiały opuścić kryjówkę w aryjskiej części miasta. Uciekinierzy ukrywali się nie tylko na terenie ogrodu, lecz także we wszystkich pomieszczeniach domu Żabińskich, od piwnicy po strych. W chwili zagrożenia grano lub nucono arię z operetki „Piękna Helena” Offenbacha, która była sygnałem do opuszczenia domu przez ukrywających się w nim ludzi.
Wśród osób, którym Jan i Antonina Żabczyńscy zapewnili bezpieczne schronienie byli m.in. Irena Tenenbaum – córka zaprzyjaźnionego z Janem Żabińskim entomologa dr Szymona Tenenbauma, Róża Amselówna – współpracownica bakteriologa i immunologa prof. Ludwika Hirszfelda, Magdalena Gross – rzeźbiarka, Maria Aszerówna – literatka, tłumaczka, dziennikarka oraz działaczka społeczna i polityczna, Rachela Auerbach – tłumaczka, pisarka i historyk, a także Maurycy Paweł Fraenkel, Wanda Englertowa, Eugenia Sylkes, Joanna Kramsztykówna oraz wiele innych osób. Szacuje się, że Jan i Antonina Żabińscy pomogli około 300 osobom.
W sierpniu 1944 r. Jan Żabiński jako dowódca plutonu kompanii w batalionie "Kiliński" wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Po jego upadku został wywieziony do obozu jenieckiego na terytorium Niemiec. Po powrocie do Warszawy pod koniec 1945 r. przystąpił do odbudowy zniszczonego ogrodu zoologicznego, którego dyrektorem pozostał do 1951 r. W późniejszych latach wykładał fizjologię zwierząt na jednej z warszawskich wyższych uczelni, a także opublikował kilkanaście książek popularnonaukowych.
Instytut Yad Vashem: o 120 osób wzrosła liczba Polaków – Sprawiedliwych wśród Narodów Świata
W 1965 r. Jan i Antonina Żabińscy zostali uhonorowani medalami Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, a w 2008 r. pośmiertnie przyznano im Krzyże Komandorskie Orderu Odrodzenia Polski.
Wydane po raz pierwszy w 1968 r. wspomnienia "Ludzie i zwierzęta" Antoniny Żabińskiej stały się inspiracją dla Diane Ackerman, która opublikowała poświęconą niezwykłej historii Żabińskich książkę "The Zookeeper’s wife" (pol. tytuł "Azyl. Opowieść o Żydach ukrywanych w warszawskim Zoo"). W 2017 r. do kin wszedł oparty na tej książce film "Azyl" w reżyserii Niki Caro.
Uroczyste odsłonięcie tablicy odbędzie się 24 marca 2021 r., o godzinie 9, pod budynkiem willi Żabińskich zwanej "Domem pod Zwariowaną Gwiazdą" na terenie Warszawskiego Zoo przy ulicy Ratuszowej 1/3. W wydarzeniu weźmie udział m.in. prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Jarosław Szarek. (PAP)
aszw/ pat/
