Muzeum Ziem Biblijnych w Jerozolimie od piątku pokazuje wystawę poświęconą historii błękitu. Od ponad 3500 lat na Bliskim Wschodzie symbol bogactwa i boskości, dla Żydów kolor ten ma szczególne znaczenie. Jest m.in. kolorem gwiazdy Dawida z flagi Izraela.
Niebiesko-biały sztandar żydowskiego państwa wzorowano na fladze syjonistycznej pokazanej na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei w 1897 roku.
"To bardzo wyjątkowa wystawa na temat idei koloru niebieskiego i jego znaczenia, zarówno w judaizmie, jak i w świecie starożytnym" - mówi Jehuda Kaplan, jeden z kuratorów wystawy zatytułowanej "Out of the blue". Jej tytuł, będący angielskim idiomem, można przetłumaczyć w tym kontekście jako "Z nieba jasnego" (tego pogodnego nieba, z którego nagle pada grom, będący boskim atrybutem).
Fenicjanie i Persowie uzyskiwali purpurowo-niebieskie pigmenty, znane w języku hebrajskim jako "techelet", z gruczołów ślimaków morskich Murex. Ich śluz pod wpływem promieniowania słonecznego i utleniania się przyjmuje niebieski kolor.
Odcień błękitu techelet Żydzi nazywają kolorem wybranym przez Boga. Każdego Izraelitę zgodnie z nakazem żydowskiego prawa zapisanego w Księdze Liczb miał wyróżniać niebieski sznur na skraju szaty.
"I mówił znowu Pan do Mojżesza: +Powiedz Izraelitom, niech sobie zrobią frędzle na krajach swoich szat, oni i ich potomstwo, i do każdej frędzli użyją sznurka z fioletowej purpury+. Dla was będą te frędzle, a gdy na nie spojrzycie, przypomnicie sobie wszystkie przykazania Pana, aby je wypełnić - a nie pójdziecie za żądzami swego serca i oczu, przez które plamiliście się niewiernością, byście w ten sposób o wszystkich moich przykazaniach pamiętali, pełnili je i tak byli świętymi wobec swojego Boga" (Lb 15, 37-40, według Biblii Tysiąclecia).
Również płaszcz arcykapłana i tkanina przykrywająca Arkę Przymierza były tego koloru.
"Fioletowa purpura" lub "nić z błękitu" - techelet - wymieniana jest w codziennej modlitwie Szema Jisrael (Słuchaj, Izraelu) – jednej z dwóch najważniejszych w judaizmie, odmawianej półgłosem rano i wieczorem. Obejmuje ona przytoczone wersety z Księgi Liczb. To pierwsza modlitwa, jakiej uczy się dziecko. Kiedy odmawia się ją indywidualnie, poprzedza ją hebrajski zwrot "El Melech Neeman" (Bóg jest Królem Prawdziwym), który uwydatnia związek błękitu, władzy i boskości.
Wyrobem cenionej wysoko purpury zajmowali się Fenicjanie, handlujący w całym basenie Morza Śródziemnego. To oni wynaleźli pieniądze. W I tys. p.n.e. ich główne siedziby znajdowały się na terenie dzisiejszego Libanu. Przy jego wybrzeżach ślimaków z gatunku Murex nie brakowało. Pozyskiwano z nich barwnik, który - początkowo żółtawy i o zapachu rozkładającej się kapusty - utleniając się pod wpływem światła, nabierał koloru lawendy, aż po granat.
Jedno z najstarszych miast, fenicki Tyr (obecny Sur), założony według Herodota około roku 2700 p.n.e., był głównym ośrodkiem Fenicji. W rękach kupców z Tyru koncentrował się handel całego niemal świata. Fenicjanie przemierzali Morze Śródziemne, kolonizowali jego południowe wybrzeża (Kartagina), aż po Kadyks leżący już za słupami Heraklesa, które nazywali słupami swego opiekuna, Melkarta (skała Gibraltarska). Słupy Heraklesa wyznaczały koniec znanego świata, ale fenickie operacje handlowe sięgały po wyspy brytyjskie, skąd przywożono cynę.
W starożytnym świecie Tyr zasłynął również z wyrobu purpury, którą zwano tyryjską lub królewską, albo cesarską. Rzymianie używali jej do barwienia szat ceremonialnych.
Gama odcieni purpury jest bardzo rozległa, obejmuje odcienie różu poprzez fiolet, barwy pokrewne indygo i kolor ciemnych śliwek, po głęboką, brunatną czerwień skrzepłej krwi. Ta ostatnia to właśnie purpura cesarska. Jej grecka nazwa, "phoinike", wiąże ją z nazwą Fenicjan, ptaka feniksa i z początkami cywilizacji odmalowanymi w cyklu tebańskim. Znajdujemy w nim opowieść o Fojniksie (Phoenix), bracie Kadmosa i Europy. Fojniks z poszukiwań porwanej przez Dzeusa siostry powrócił do ziemi Kanaan - starożytnej krainy na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, która obejmowała tereny Palestyny, Fenicji i Syrii po Eufrat. Był to "kraj purpurowej wełny", od akadyjskiego słowa "kinahhu". Kanaan według Biblii był ziemią obiecaną Izraelitów.
Wraz z upadkiem Fenicji i jej farbiarzy umiejętności wymagane do produkcji luksusowych pigmentów popadły w zapomnienie. Dopiero w XX wieku "próbowano ponownie odkryć niebieską utraconą +techelet+" - opowiada Kaplan.
Udało się to dzięki staraniom Izaaka Herzoga, pierwszego naczelnego rabina państwa Izrael po 1948 roku, a wcześniej, od 1936 roku aszkenazyjskiego rabina brytyjskiego mandatu Palestyny. Urodzony w Łomży w 1888 roku, był jednym z największych uczonych rabinistów. Studiował też na świeckich uczelniach - w Londynie uzyskał doktorat na podstawie pracy poświęconej barwieniu tkanin na purpurowo w starożytnym Izraelu.
"Proces barwienia i uzyskiwania barwników, które nie płowiały w słońcu i nie spierały się w kontakcie z wodą, był bardzo skomplikowany, a kolor niebieski, w szczególności, był najtrudniejszy do uzyskania" - tłumaczy Amanda Weiss, dyrektor muzeum.
Innym źródłem błękitu o szafirowo-granatowym odcieniu był słynny kamień półszlachetny lapis lazuli sprowadzany z terenów dzisiejszego Afganistanu, a w cywilizacji mezopotamskiej, egipskiej i kananejskiej wiązany z niebiosami jako mieszkaniem bóstwa. I to znaczenie błękitu przeszło do judaizmu. Narożne frędzle (cyces) na rogach tałesu - chusty okrywającej głowę podczas modlitwy - mają mieć wplecioną "nić z błękitu". Biblia nazywała lapis lazuli "szafirem", to z niego zrobiony jest tron i podnóżek Wszechmocnego w wizji Ezechiela: "Ponad sklepieniem, które było nad ich głowami, było coś, co miało wygląd szafiru, a miało kształt tronu, a na nim jakby zarys postaci człowieka" (Ez 21, 26).
Po raz pierwszy pokazano w muzeum fragmenty tkanin farbowanych na niebiesko i fioletowo sprzed dwóch tysięcy lat, a znalezionych w jaskiniach Pustyni Judzkiej, między Jerozolimą a Morzem Martwym i w ruinach Masady na południu Judei, twierdzy na wysokości 450 m n.p.m. Masada stała się dla Żydów symbolem poświęcenia i bohaterstwa. Umocnienia pochodzące jeszcze z II w. p.n.e. zostały rozbudowane przez Heroda I Wielkiego. Kiedy wybuchło żydowskie powstanie, Masadę zdobyli w 66 roku członkowie ugrupowania sprzeciwiającego się rzymskiemu panowaniu nad Palestyną. Twierdza stała się schronieniem dla żydowskich uciekinierów i po kilku latach ostatnim punktem oporu. Zebrani w niej Żydzi (ok. 1000 osób), nie mając już możliwości dalszej walki, popełnili zbiorowe samobójstwo.
Pod koniec XIX wieku "nić z błękitu" i biały tałes stały się inspiracją dla działaczy syjonistycznych, którzy w tych kolorach zaprojektowali swoją flagę, na pół wieku przed powstaniem z brytyjskiego mandatu Palestyny państwa Izrael w połowie maja 1948 roku. Podtytuł wystawy to "Z głębi morza po flagę narodową".
Monika Klimowska (PAP)
klm/ mc/
