Dom pod Orłami w Warszawie odbudowany według projektu Barbary Brukalskiej, skrzyżowanie ulicy Zgoda z ulicami Jasną i Złotą, fot. PAP/CAF
6 marca 1980 r. zmarła Barbara Brukalska, architektka, projektantka Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu czy tzw. kuchni Brukalskiej, pierwsza profesor architektury w Polsce.
"W gronie pierwszych architektek w Polsce Barbara Wanda z Sokołowskich Brukalska (1899-1980) sytuuje się jako jedna z czołowych i najciekawszych twórczo osobowości" - napisała prof. Marta Leśniakowska w tekście "Barbara Brukalska: subtelna budownicza płaszczyzn i form" zamieszczonym w książce "Architektki".
W 1921 roku Brukalska rozpoczęła studia na Politechnice Warszawskiej na Wydziale Architektury. Przez pierwszy rok uczestniczyła w zajęciach jako wolna słuchaczka. Od 1948 roku wykładała na tym wydziale. W tym samym roku uzyskała profesurę, stając się pierwszą profesor architektury w Polsce.
Do jej najbardziej znanych projektów należą kolonie (IV, VII, IX, XIII) Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) na Żoliborzu, jej własny dom na ulicy Niegolewskiego 8 w Warszawie (pierwsza awangardowa realizacja w Polsce), w którym mieszkała z mężem, pawilony ekspozycyjne oraz polski odpowiednik kuchni frankfurckiej, tzw. kuchnia Brukalskiej.
Brała udział w pierwszych wystawach awangardy: I Międzynarodowej Wystawie Architektury Nowoczesnej w Zachęcie, I wystawie grupy Praesens w Warszawie, wystawie "Machine Age" w Nowym Jorku, na Salonie Modernistów w Warszawie i Wilnie oraz Salonie Jesiennym w Paryżu.
Razem ze Stanisławem Brukalskim tworzyła tandem małżeńsko-artystyczny. Oboje byli związani z orientacją awangardową. "Brukalscy byli świadomi, że nowoczesny architekt musi stać się +elementem organizacji społecznej+ odpowiedzialnym przed społeczeństwem, a architekturę nowoczesną definiowali jako połączenie klasycyzmu z modernizmem" - napisała Leśniakowska.
Projektowali funkcjonalne budynki o prostych bryłach, dopasowane do potrzeb użytkowników, czego wyrazem jest żoliborska WSM.
na zdjęciu: Warszawa, Dom pod Orłami odbudowywany w 1948 r. według projektu Barbary Brukalskiej, skrzyżowanie ulicy Zgoda z ulicami Jasną i Złotą.
Dzięki zagranicznym kontaktom oraz obcowaniem z najnowocześniejszą zachodnią architekturą wnosili do polskiego świata architektury progresywne podejście. Manifestacją ich poglądów jest dom na ul. Niegolewskiego w Warszawie, który łączy w sobie radykalizm charakterystyczny dla holenderskiej grupy De Stijl z dwukondygnacyjnymi purystycznymi wnętrzami inspirowanymi architekturą Le Corbusiera. Zaprojektowali go zgodnie z zasadami kompozycji neoplastycznej. W 1973 r. budynek został wpisany do rejestru zabytków, jako jeden z nielicznych obiektów awangardowych objętych taką ochroną prawną.
Brukalska inspirowała się stylem Le Corbusiera i Charlotte Perriand. "Eksperymentowali z tą estetyką we własnym domu, gdzie zastosowano corbusierowski model dwukondygnacyjnej przestrzeni z wewnętrzną loggią, jak też w pawilonie L'Esprit Nouveau oraz jako członkowie awangardowej grupy +Praesens+ (1926-1930) i CIAM, założonego przez Le Corbusiera międzynarodowego stowarzyszenia architektów modernistycznych, w którym trzy małżeństwa z +Praesensu+ - Brukalskich, Syrkusów i Piotrowskich - tworzyły ekspozyturę polskiego środowiska modernistów" - podała Leśniakowska.
Sygnaturą Brukalskiej w projektach tworzonych wspólnie z mężem były ogrody. Towarzyszyły opracowywanym przez nich budynkom i osiedlom. Do twardej geometrii modernistycznych gmachów wprowadzała neoromantyzm w postaci malowniczych, niegeometrycznych założeń ogrodowych, czego przykładem są ogrody żoliborskiej WSM.
Oprócz budynków projektowała również minimalistyczne ażurowe meble z metalowymi elementami w stylu Eileen Grey.
Zasłynęła z awangardowego projektu funkcjonalnej kuchni - dopasowanej do metrażu mieszkania, ergonomicznej, spełniającej wszystkie funkcje. Tzw. kuchnia Brukalskiej miała formę wnęki otwartej na pokój, obudowanej szafkami. Stanowiła polski odpowiednik "kuchni frankfurckiej" autorstwa austriackiej architektki Grety Schütte-Lihotzky. Obecnie takie rozwiązanie nazywane jest aneksem kuchennym. W takie właśnie kuchnie została wyposażona WSM na Żoliborzu.
Po wojnie wraz z mężem Brukalska zaangażowała się w odbudowę Warszawy. Jest autorką m.in. projektu osiedla Okęcie II, modernizacji pałacu Czapskich dla potrzeb ASP oraz wnętrza kamienic przy Rynku Starego Miasta.
Architektka stała w opozycji do komunistycznej idei realizmu socjalistycznego. W 1948 roku wydała książkę "Zasady społeczne projektowania osiedli mieszkaniowych", w której opisała swoje i męża doświadczenia z projektowania osiedli społecznych w okresie międzywojennym. Książka znalazła się w indeksie ksiąg zakazanych jako sprzeczna z wykładnią socrealizmu.
"Po wojnie starała się przekazać swoje doświadczenia studentom Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej i do studenckich anegdot przeszła jej dowcipna odpowiedź na pytanie, jak powinno być zaprojektowane dobre krzesło: +O, tak+ - miała stwierdzić, odwracając się tyłem i klepiąc w siedzenie" - przypomniała w książce prof. Leśniakowska.
Brukalska była wzorem ideału nowoczesnej kobiety lat 20. Nosiła najmodniejszą wówczas awangardową fryzurę "na chłopczycę" a la Josephine Baker i projektowała w nowej, radykalnej estetyce. Jej rola jako architektki nie ograniczała się do pomocy mężowi. Zaznaczała swoją obecność w gronie twórców nowoczesnej architektury i designu w Polsce.
Jak pisze prof. Leśniakowska, Barbara Brukalska "dobrze znała także trudne do przezwyciężenia społeczne przesądy na temat kobiety zawodowo, a nie tradycyjnie, tylko po amatorsku zajmującej się architekturą, i nieobce jej były bariery, wobec których stawała w Polsce kobieta architekt w tym zdominowanym przez mężczyzn mizoginicznym świecie".
"Te, które się nie ugięły i nie zniechęciły w czasie studiów, ale politechnikę skończyły i pracują w swoim zawodzie, stanowią element ideowy i stoją na wysokim poziomie etycznym. Zahartowane w pracy wkładają w nią maksimum wysiłku i wytrwałości. Jeżeli chodzi o zdolności, to nie ustępują bynajmniej mężczyznom" - powiedziała Barbara Brukalska w 1938 roku, podczas Kongresu Pracy Obywatelskiej Kobiet, przedstawiając sytuację zawodową architektek.
Barbara Brukalska została odznaczona Krzyżem Niepodległości oraz Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 roku Stowarzyszenie Żoliborzan ufundowało Nagrodę im. Barbary i Stanisława Brukalskich dla najlepszej inwestycji budowlanej Żoliborza.
Architektka zaliczana do grona głównych twórców koncepcji współczesnego budownictwa mieszkaniowego w Polsce zmarła 6 marca 1980 w Warszawie.
Zuzanna Piwek (PAP)
zzp/ miś/
