Prezydent RP Władysław Raczkiewicz. Fot. NAC
6 czerwca 1947 r. w walijskim Ruthin zmarł na białaczkę Władysław Raczkiewicz – pierwszy prezydent RP na Uchodźstwie, następca internowanego we wrześniu 1939 r. w Rumunii prezydenta Ignacego Mościckiego.
Na wagę wydarzenia z 30 września 1939 r., kiedy Raczkiewicz objął urząd prezydenta RP na Uchodźstwie, wskazał prof. Andrzej Ajnenkiel: „Objęcie przezeń (Raczkiewicza – PAP) urzędu prezydenta Rzeczypospolitej stanowiło widomy wyraz ciągłości naszych władz państwowych (...). Odtworzenie naczelnych władz Rzeczypospolitej zamykało niebezpieczny dla interesów państwa stan prowizorium. Władze wracały na tory legalizmu konstytucyjnego” („Prezydenci Polski”).
Władysław Raczkiewicz urodził się 28 stycznia 1885 r. w gruzińskim Kutaisi w rodzinie inteligenckiej jako syn Józefa i Ludwiki z Łukaszewiczów.
W 1903 r. ukończył gimnazjum w Twerze. Studiował w Petersburgu, gdzie wstąpił do nielegalnej Organizacji Młodzieży Narodowej, a później do Związku Młodzieży Polskiej "Zet".
W 1911 r. ukończył Wydział Prawa na Uniwersytecie w estońskim Dorpacie. Po odbyciu służby wojskowej pracował jako adwokat w Mińsku Białoruskim.
Prof. Andrzej Ajnenkiel: „Objęcie przezeń (Raczkiewicza – PAP) urzędu prezydenta Rzeczypospolitej stanowiło widomy wyraz ciągłości naszych władz państwowych (...). Odtworzenie naczelnych władz Rzeczypospolitej zamykało niebezpieczny dla interesów państwa stan prowizorium. Władze wracały na tory legalizmu konstytucyjnego”.
Podczas I wojny światowej, jako poddany cara, został zmobilizowany do armii rosyjskiej i przydzielony do Sztabu Frontu Zachodniego.
Utworzony w 1917 r. Naczelny Polski Komitet Wojskowy (Naczpol) powierzył mu funkcję prezesa. Współdziałał z Radą Regencyjną. Był zwolennikiem tworzenia polskich sił zbrojnych na terenie Rosji.
W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego; uzyskał przydział do 10. Pułku Ułanów Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Brał udział w obronie Mińska przed bolszewikami, a w 1920 r. dowodził ochotniczym oddziałem kresowym walczącym o Wilno.
W latach 1919-1921 był zastępcą Komisarza Generalnego Ziem Wschodnich, szefem Zarządzania Terenów Przyfrontowych i Etapowych oraz Delegatem przy Rządzie Litwy Środkowej w Wilnie.
W 1921 r. Raczkiewicz został ministrem spraw wewnętrznych. Był nim mianowany jeszcze dwukrotnie - w latach 1925-26 i 1936.
W latach 1921-1939 pełnił funkcję wojewody - kolejno: nowogrodzkiego, wileńskiego, krakowskiego i pomorskiego.
Początkowo zbliżony do endecji, w latach 30. związał się z sanacją. W 1930 roku został senatorem z listy Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR), a następnie marszałkiem Senatu. Od 1934 r. piastował urząd prezesa Światowego Związku Polaków z Zagranicy.
5 września 1939 r. opuścił Polskę i udał się do Francji; po klęsce kampanii polskiej został mianowany przez Ignacego Mościckiego jego następcą na stanowisku prezydenta (po rezygnacji Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego).
30 września 1939 r. został zaprzysiężony na Prezydenta RP na Uchodźstwie. Tego samego dnia podpisał z nowo mianowanym premierem gen. Władysławem Sikorskim (objął urząd po internowanym w Rumunii premierze Felicjanie Sławoju Składkowskim) umowę paryską. Tym samym zrezygnował z części uprawnień przysługujących mu na mocy konstytucji kwietniowej na rzecz prezesa Rady Ministrów.
„Oświadczenie to umożliwiało trudną współpracę liberalnych piłsudczyków (...) z dotychczasową opozycją – tzw. Frontem Morges (...) Dzięki tej umowie antydemokratyczne przepisy konstytucji kwietniowej zostały stępione, a działalność rządu RP we Francji i Wielkiej Brytanii oraz Polskiego Państwa Podziemnego uwiarygodniona wśród demokratycznych zachodnich sojuszników Rzeczypospolitej” – pisał Marian Marek Drozdowski („Władysław Raczkiewicz”).
W grudniu 1942 r. Raczkiewicz był sygnatariuszem listu do papieża Piusa XII, w którym wzywał Watykan do zainteresowania się losem Polaków i Żydów – ofiar niemieckich represji.
Po podpisaniu umowy Raczkiewicz amnestionował działaczy politycznych, których skazano na więzienie w Brześciu nad Bugiem, m.in. Wincentego Witosa. Poza tym specjalnym dekretem z listopada 1939 r. anulował wszelkie akty prawne wydane na ziemiach polskich przez władze okupacyjne (niemieckie, sowieckie, litewskie i słowackie). Na mocy decyzji prezydenta ukonstytuował się także Wojskowy Trybunał Orzekający, który badał przyczyny klęski kampanii polskiej 1939 r.
Początkowo siedzibą Raczkiewicza był Paryż, a od 22 listopada 1939 r. - Angers. Po klęsce Francji w czerwcu 1940 r., przeniósł się wraz z rządem do Wielkiej Brytanii.
Przeciwny układowi Sikorski-Majski z 30 lipca 1941 r., który podpisano bez jego zgody, Raczkiewicz groził ustąpieniem z urzędu, co zapoczątkowało kryzys gabinetowy. Po miesiącu, będąc pod coraz większym politycznym wpływem gen. Sikorskiego, prezydent zdymisjonował z rządu gen. Kazimierza Sosnkowskiego, Augusta Zaleskiego i Mariana Seydę.
W grudniu 1942 r. Raczkiewicz był sygnatariuszem listu do papieża Piusa XII, w którym wzywał Watykan do zainteresowania się losem Polaków i Żydów – ofiar niemieckich represji.
Po śmierci gen. Sikorskiego w lipcu 1943 r., powołał na premiera Stanisława Mikołajczyka.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego Raczkiewicz brał udział w organizacji pomocy powstańcom m.in. apelował do władz zachodnich aliantów o wsparcie powstania. Jednocześnie łagodził konflikty między premierem Mikołajczykiem a nowym Naczelnym Wodzem, gen. Kazimierzem Sosnkowskim, który był przeciwko rozpoczynaniu akcji zbrojnej w okupowanej stolicy.
Po konferencji jałtańskiej (4-11 lutego 1945 r.) wielkie mocarstwa koalicji cofnęły uznanie rządowi Rzeczypospolitej na uchodźstwie. Prezydent Raczkiewicz stracił wpływ na polityczny kształt przyszłej Polski.
Władysław Raczkiewicz zmarł na białaczkę 6 czerwca 1947 r. w walijskim sanatorium w Ruthin. Pochowano go na Cmentarzu Lotników Polskich w Newark w Wielkiej Brytanii. (PAP)
wmk/ akn/ ls/
