Pierwsza grupa więźniów została pod koniec października 1942 r. skierowana do podoświęcimskich Monowic. Niemcy tworzyli tam przy wznoszonym kombinacie chemicznym największy z podobozów KL Auschwitz. Istniał do 1945 r. Życie straciło w nim ponad 10 tys. osób.
Historia podobozu Monowitz zaczęła się wiosną 1941 r. Szef SS Heinrich Himmler rozkazał, by władze KL Auschwitz dostarczyły 10 tys. więźniów do budowy w Dworach koło Oświęcimia dużej fabryki kauczuku syntetycznego i paliw płynnych Buna-Werke. Należała ona do koncernu IG Farbenindustrie. Za lokalizacją przemawiał przede wszystkim dostęp do linii kolejowych, wody oraz surowców, jak węgiel kamienny, wapień i sól. Siłę roboczą miał dostarczyć obóz Auschwitz. Teren znajdował się wówczas poza zasięgiem bombowców alianckich.
Początkowo kilkuset więźniów z komanda, określanego od niemieckiej handlowej nazwy kauczuku syntetycznego - Buna, dowożono na plac budowy ciężarówkami. Od maja 1941 r. 6-km dystans z obozu macierzystego Auschwitz I pokonywali pieszo. Wkrótce zaczęto ich dowozić pociągiem. Więźniów zatrudniano przy ciężkich pracach fizycznych: niwelowaniu terenu, kopaniu rowów odwadniających, kładzeniu kabli i budowie dróg.
Latem 1942 r. w Auschwitz wybuchła epidemia tyfusu, co wstrzymało prace budowlane. Aby uniknąć podobnych sytuacji w przyszłości, Niemcy zadecydowali o założeniu podobozu nieopodal wznoszonej fabryki. Wybrali wysiedloną wieś Monowice, której nazwa po niemiecku brzmiała Monowitz.
Szef działu badań Muzeum Auschwitz Piotr Setkiewicz w książce "Z dziejów obozów IG Farben Werk Auschwitz 1941-1945" podał, że pierwsi więźniowie zostali umieszczeni w obozie pod koniec października 1942 r. Przywieziono ich m.in. z KL Buchenwald i Dachau. Na przeniesienie do podobozu zwanego Buna oczekiwali w Auschwitz.
"26 października odbył się w obozie Auschwitz I apel, podczas którego wybrano 500 więźniów przeznaczonych do przeniesienia do Monowic. Byli to głównie Żydzi przywiezieni w ostatnich transportach z Rzeszy, niemieccy więźniowie kryminalni wyznaczeni do objęcia funkcji w tzw. samorządzie więźniarskim oraz osoby różnych narodowości, w tym także Polacy. Wszyscy byli w dniach 30 i 31 października sukcesywnie przenoszeni do Monowic" - napisał Setkiewicz.
W początkach listopada w podobozie więziono ok. 2 tys. osób. Muzeum Auschwitz podaje, że stan liczebny stopniowo rósł. W grudniu 1942 r. więźniów było ponad 3,5 tys. Pół roku później ich liczba przekroczyła 6 tys., w drugiej połowie 1944 r. wynosiła ponad 11 tys. Większość stanowili Żydzi.
Początkowo podobóz zajmował połowę planowanej powierzchni. Jego rozbudowę ukończono latem 1943 r., choć ostatnie cztery z 60 baraków mieszkalnych ustawiono dopiero rok później.
Przez ponad rok podobóz Buna podlegał komendanturze Auschwitz. Kierownikiem był wówczas obersturmfuehrer Vinzenz Schoettl. Po reorganizacji obozu w listopadzie 1943 r. i utworzeniu z podobozów odrębnej jednostki organizacyjnej, tzw. Auschwitz III, zmieniona została nazwa na Monowitz. W podobozie umieszczono komendanturę Auschwitz III. Zwierzchnikiem został hauptsturmfuehrer Heinrich Schwarz.
Warunki życia i pracy w podobozie były wyjątkowo ciężkie. Więźniów, którzy nie byli w stanie im podołać, zabijano. Historycy z Muzeum Auschwitz podają, że w czasie istnienia obozu ofiarą selekcji padło ponad 10 tys. więźniów. Ginęli od dosercowych zastrzyków fenolu w Auschwitz lub w komorach gazowych Birkenau. W szpitalu w Monowicach zmarło ponad 1,6 tys. więźniów, kilkudziesięciu zastrzelono na placu budowy lub powieszono w obozie.
Likwidacja Monowitz nastąpiła w styczniu 1945 r. Niemcy ewakuowali większość więźniów pieszo do Gliwic, a stamtąd koleją do obozów Buchenwald i Mauthausen. Wkroczenia Sowietów, 27 stycznia, doczekała w obozie jedynie garstka chorych.
Więźniami obozu w Monowicach byli m.in. laureat pokojowej nagrody Nobla Elie Wiesel i pisarz Primo Levi.
W Monowicach przebywali też brytyjscy jeńcy wojenni. Nie byli więźniami obozu. Większość dostała się do niewoli w Afryce Północnej. Na przełomie 1943 i 1944 r. trafiło do Monowitz ok. 1,2 tys. jeńców. W 1945 r. przebywało ich jeszcze 578. Niemcy ewakuowali ich do obozu Mooseburg, gdzie doczekali wyzwolenia. (PAP)
autor: Marek Szafrański
szf/ itm/
