Cerkiew łemkowska w Wołowcu. Fot. PAP/J. Undro
Tradycja wschodniego chrześcijaństwa na ziemiach polskich sięga IX wieku, czasów misji świętych braci Cyryla i Metodego - misja nie odegrała znaczącej roli w procesie chrystianizacji ziem polskich. Cyryl i Metody dokonali jednak przełomu w mentalności wiernych, wprowadzając do liturgii język narodowy. Jeszcze do połowy XI w. na terenach Polski istniał obrządek słowiański (obok łacińskiego) i w Krakowie ciągle była celebrowana liturgia zachodnia w języku słowiańskim. Praktyka ta ostatecznie zaniknęła w XV wieku.
Po przyłączeniu do Polski Rusi Halicko-Włodzimierskiej przez Kazimierza Wielkiego Kościół prawosławny znalazł się pod oddziaływaniem polskiej polityki. Król zabiegał w Konstantynopolu o utworzenie odrębnej metropolii prawosławnej i patriarcha mianował elekta królewskiego Antoniego metropolitą halickim. Metropolia ta obejmowała diecezję chełmską, turowską, przemyską i włodzimierską.
W XVI wieku, w wyniku nacisków władz państwowych i Kościoła rzymskokatolickiego, doprowadzono do unii z Rzymem (na synodzie w Brześciu w 1596 r.). Unia brzeska nie przyniosła ani państwu, ani Kościołowi spodziewanych rezultatów i zamiast doprowadzić do konsolidacji Polski, wywołała długotrwałe wojny religijne oraz prześladowanie prawosławnych, którzy nie przyjęli Unii. Była też jedną z przyczyn wojen polsko-moskiewskich, w wyniku których znaczna część ziem litewskich znalazła się pod panowaniem Moskwy. Dopiero za rządów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, w epoce Sejmu Wielkiego, kongregacja pińska w 1791 r. podjęła kwestię wolności prawosławia w Polsce i jego hierarchicznej organizacji.
Rozbiory postawiły problem prawosławia w nowym świetle. Unia przetrwała jedynie w zaborze austriackim. W zaborze rosyjskim zdecydowana większość parafii spontanicznie powracała do prawosławia.
Sytuacja prawosławia zmieniła się radykalnie w 1915 r., kiedy władze rosyjskie opuściły ziemie polskie. Ewakuowano wtedy większość ludności prawosławnej oraz duchowieństwo. Na ziemiach polskich pozostało jedynie ok. 10 duchownych i dwóch biskupów. Działalność tego Kościoła została bardzo ograniczona, nie mniej jednak w kilku ośrodkach przetrwały aktywne centra prawosławne.
W 1918 r. rozpoczęła się reewakuacja, a patriarchat moskiewski polecił biskupowi Dionizemu Waledyńskiemu zorganizowanie nowej diecezji polskiej. W 1919 r. Kościół rzymskokatolicki rozpoczął masową rewindykację dóbr prawosławnych.
W 1921 r. przybył do Polski arcybiskup Jerzy Jaroszewski, któremu władze państwowe powierzyły zorganizowanie Kościoła. Znalazło to poparcie patriarchy Moskwy Tichona, który podniósł arcybiskupa do godności egzarchy (biskupa zarządzającego). Jednakże niektórzy biskupi odnieśli się negatywnie do projektu zorganizowania Kościoła prawosławnego w Polsce na zasadach autokefalii - samodzielności Kościoła lokalnego.
Pomimo trudności arcybiskup Jerzy, podniesiony do godności metropolity prowincji, zorganizował duszpasterstwo wojskowe i bractwa cerkiewne, co umożliwiało normalne funkcjonowanie Kościoła.
W listopadzie 1923 r. metropolita Dionizy, który zastąpił Jaroszewskiego wystosował list do patriarchy Tichona z prośbą o nadanie niezależności Kościołowi w Polsce. Sytuacja Kościoła rosyjskiego w tym okresie była skomplikowana i Sobór Biskupów praktycznie nie istniał, co uniemożliwiło przeprowadzenie procedury kanonicznej.
W tej sytuacji rząd polski i Kościół prawosławny prowadzili rozmowy z patriarchatem Konstantynopola o nadanie autokefalii. Patriarchat nadał ją w 1924 r. Kościołowi polskiemu, powołując się przy tym na zależność metropolii kijowskiej od Konstantynopola, ale pomijając milczeniem okres przynależności do Kościoła rosyjskiego. W efekcie Kościół rosyjski nie uznał autokefalii, która została proklamowana uroczyście 17 września 1925 r.
Sytuację wewnętrzną Kościoła prawosławnego komplikowały w tym czasie działalność neounijna prowadzona przez Kościół katolicki oraz odśrodkowe ruchy narodowościowe. Władze państwowe dążyły do polonizacji Kościoła. Najgroźniejsza akcja przeciwko prawosławiu została podjęta przez władze państwowe w 1938 r. Polegała ona na burzeniu cerkwi prawosławnych. Zniszczono 108 świątyń.
W okresie międzywojennym na terenie Polski istniało pięć diecezji prawosławnych: warszawska, wileńska, poleska, wołyńska i grodzieńska. Ponadto dwa seminaria duchowne (Wilno i Krzemieniec), Liceum Teologiczne (Warszawa), Szkoła Duchowna (Dermań), Szkoła Psalmistów (Jabłeczna) i Studium Teologii Prawosławnej Uniwersytetu Warszawskiego, otwarte 8 lutego 1925 r. Kościół liczył wówczas dziewięć klasztorów, 125 dekanatów i 1457 parafii (bez filii) i ok. 4,5 mln wiernych.
Najtragiczniejszy okres w dziejach prawosławia w Polsce rozpoczął się 1 września 1939 r. Metropolita Dionizy pod niemiecką presją odsunął się od rządów w Kościele i władza decyzyjna przeszła w ręce grup narodowościowych. Władze okupacyjne spacyfikowały szereg wsi prawosławnych, wielu działaczy cerkiewnych zginęło w obozach koncentracyjnych lub zostało rozstrzelanych. W wyniku wojny życie w Kościele uległo poważnym zakłóceniom, przestało istnieć Studium Teologii Prawosławnej, seminaria duchowne, wydawnictwo i wiele parafii.
Wyzwolenie zastało Kościół prawosławny w stanie dezorganizacji, spowodowanej stratami wojennymi, brakiem kadr i znacznym zmniejszeniem się liczby wiernych, co było skutkiem zmiany granic Polski i wysiedleniami do ZSRR i w ramach akcji "Wisła".
Ostateczne uregulowanie sytuacji kanonicznej Kościoła prawosławnego nastąpiło w 1951 r., gdy na stanowisko metropolity powołano arcybiskupa Makarego Oksijuka. Po nim metropolitami byli Stefan Rudyk i Bazyli Doroszkiewicz (zm. 11 lutego 1998 roku). 12 maja 1998 roku metropolitą został wybrany arcybiskup Sawa.
W okresie powojennym wybudowano 26 nowych cerkwi i podjęto budowę dalszych 28 m.in. w Hajnówce, Białymstoku, Zandrowej, Krynicy oraz przystąpiono do restauracji cerkwi klasztornej w Supraślu.
W związku ze zmianą sytuacji politycznej w 1990 podjęto prace nad ustawą regulującą stan prawny Kościoła prawosławnego w Polsce. Ustawa została uchwalona przez Sejm i podpisana przez prezydenta w 1991. Jednak pomimo starań metropolity Bazylego Kościół nie odzyskał dotychczas zagrabionych nieruchomości, w tym także w Warszawie.
Obecnie Kościół prawosławny w Polsce liczy ok. 600 tys. wiernych i dzieli się na sześć diecezji: archidiecezję warszawsko-bielską, diecezję łódzko-poznańską, diecezję wrocławsko-szczecińską, diecezję przemysko-nowosądecką i diecezję lubelsko-chełmską i białostocko-gdańską.
W 1988 w jurysdykcję Kościoła polskiego przyjęto diecezję Akwilei we Włoszech, a w 1990 metropolię Lizbony w Portugalii (pięć diecezji w Portugalii i jedna w Brazylii).
Najwyższą władzą w Kościele prawosławnym jest Krajowy Sobór Biskupów.
Kościół prawosławny należy do Światowej Rady Kościołów, Polskiej Rady Ekumenicznej, Chrześcijańskiej Konferencji Pokojowej i Konferencji Kościołów Europejskich. Uczestniczy w różnych dialogach międzykościelnych i pozostaje w łączności ze wszystkimi Kościołami prawosławnymi.
Prawosławie odegrało znaczną rolę w historii polskiej kultury. Do najważniejszych dokonań należy wydrukowanie w Krakowie przez Fiola słowiańskich ksiąg liturgicznych, wykonanie przez ruskich malarzy polichromii w Kościołach rzymskokatolickich (Lublin, Sandomierz, Kraków) i powołanie fundacji Chodkiewiczów w Supraślu.
Stanisław Karnacewicz (PAP)
skz/ abr/ as/ jbr/
