Stefan Żeromski w swoim gabinecie w chacie w Nałęczowie. Początek XX w. Fot. CBN Polona
150 lat temu urodził się Stefan Żeromski, jeden z najwybitniejszych pisarzy polskich, autor "Popiołów", "Wiernej rzeki" i "Przedwiośnia".
Stefan Żeromski urodził się w Strawczynie koło Kielc 14 października 1864 roku w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Doświadczenia z gimnazjum kieleckiego, w którym rozpoczął naukę w wieku 10 lat, wykorzystał Żeromski później podczas pisania "Syzyfowych prac". Właśnie w gimnazjum zaczął pisać, a w wieku 18 lat zadebiutował na łamach prasy pierwszymi wierszami i dramatami.
Studia w Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie pisarz przerwał po dwóch latach z powodu braku środków do życia. Żył wtedy z korepetycji, głodował. Po pierwszych sukcesach literackich podjął pracę jako guwerner w dworach szlacheckich, m.in. w Nałęczowie, gdzie poznał swoją przyszłą żonę Oktawię (świadkiem na ślubie był Bolesław Prus). Chory na gruźlicę w 1892 r. wyjechał do Szwajcarii, gdzie przez pięć lat pełnił funkcję zastępcy bibliotekarza Polskiego Muzeum Narodowego w Rapperswilu.
Po powrocie do Warszawy w latach 1897-1903 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich. Książki Żeromskiego stawały się coraz bardziej popularne, a sytuację materialną poprawiły nieco honoraria za "Ludzi bezdomnych". Powieść przyjęto bardzo dobrze, stała się nawet bestsellerem - dla jednych była programem działania, dla innych wyciskaczem łez.
Związany z ruchem niepodległościowym, po wybuchu I wojny światowej Żeromski zgłosił się w 1914 roku do Legionów Polskich. Od Józefa Piłsudskiego odsunął się później ze względu na negatywny stosunek do polityki państw centralnych. Pisarz żywo interesował się polityką. Uczestnicząc w akcji plebiscytowej zjeździł Warmię i Mazury, pisał o Śląsku, Wielkopolsce i Pomorzu.
Na początku lat 20. nazwisko Żeromskiego wymieniane było wśród kandydatów do literackiego Nobla. Polski pisarz nie otrzymał jednak tej nagrody, głównie z powodu kampanii dziennikarzy niemieckich po opublikowaniu "Wiatru od morza" (1922), opisującego historię walki o polskość Pomorza.
W II RP Żeromski uznawany był za najpopularniejszego polskiego pisarza. Był inicjatorem projektu Akademii Literatury, współzałożycielem i prezesem Związku Zawodowego Literatów Polskich i polskiego PEN-Klubu. W dowód uznania za działalność literacką i społeczną otrzymał mieszkanie na Zamku Królewskim w Warszawie.
Na początku lat 20. nazwisko Żeromskiego wymieniane było wśród kandydatów do literackiego Nobla. Polski pisarz nie otrzymał jednak tej nagrody, głównie z powodu kampanii dziennikarzy niemieckich po opublikowaniu "Wiatru od morza" (1922), opisującego historię walki o polskość Pomorza. W ostatnich latach, po otwarciu archiwów obrad Szwedzkiej Akademii z tego okresu, okazało się, że decydujące znaczenie miały jednak także względy literackie – styl Żeromskiego wydał się akademikom ciężki i przesadny, poruszane tematy – lokalne, klimat prozy – pesymistyczny i zniechęcający czytelnika.
Stefan Żeromski zmarł 20 listopada 1925 r. Jego pogrzeb stał się wielką manifestacją narodową. Na żądanie mieszkańców stolicy skrócono tego dnia czas pracy. Pisarz spoczął 23 listopada 1925 r. na Cmentarzu Ewangelicko-Reformowanym w Warszawie. (PAP)
aszw/ rda/
