Upamiętnienie Franza Honioka w 80. rocznicę prowokacji gliwickiej. Źródło: Muzeum w Gliwicach
W 80. rocznicę prowokacji gliwickiej na terenie historycznej Radiostacji w tym mieście upamiętniono Franza Honioka – śmiertelną ofiarę najgłośniejszego spośród działań podjętych przez niemieckie oddziały dywersyjne przy ówczesnej granicy z Polską tuż przed wybuchem II wojny światowej.
31 sierpnia 1939 r. grupa esesmanów w cywilnych ubraniach zaatakowała Radiostację w Gliwicach, należących wówczas do Niemiec. Podczas tej prowokacji bojówkarze zamordowali aresztowanego dzień wcześniej Franza Honioka. Jego śmierć miała być jednym z dowodów, że napad przeprowadzili Polacy – Honiok był obywatelem niemieckim, ale też powstańcem śląskim, który działał na rzecz polskości regionu.
Prowokacja gliwicka – w zamyśle Niemców – miała w oczach opinii międzynarodowej obarczyć Polskę odpowiedzialnością za wybuch wojny, stanowiąc alibi dla Hitlera, a także dać sojusznikom Polski pretekst do zaniechania wypełnienia ich zobowiązań.
Prowokacja gliwicka - Niemcy nadali tylko 9 słów po polsku
Franz (Franciszek) Honiok uważany jest za pierwszą ofiarę rozpoczętej kilka godzin później II wojny światowej. Od soboty upamiętnia go stała wystawa w gliwickim muzeum, którego oddziałem jest dziś Radiostacja. Honiok był też głównym bohaterem sobotnich obchodów 80. rocznicy prowokacji gliwickiej oraz wybuchu II wojny światowej. Jego postaci poświęcono specjalny wykład, dyskusję historyczną oraz publikację przygotowaną przez uczniów miejscowej szkoły. Odprawiono też mszę świętą w jego intencji.
Wieniec przed gliwicką Radiostacją złożył w sobotę m.in. wojewoda śląski Jarosław Wieczorek, który przypomniał, że Franz Honiok był uczestnikiem trzeciego powstania śląskiego, człowiekiem oddanym Polsce. Jego śmierć, w ramach sfingowanego napadu na Radiostację, miała m.in. dać pretekst do napaści Niemiec na Polskę i usprawiedliwić ten akt w oczach opinii międzynarodowej.
"W rocznicę tamtych wydarzeń warto to przypominać, warto mówić o naszych bohaterach - taką osobą bez wątpienia był Franciszek Honiok, którego ciała nigdy nie odnaleziono (...). Z relacji wiemy, że był on prostym człowiekiem, patriotą, katolikiem, powstańcem. Może on być pewnego rodzaju symbolem wybuchu II wojny światowej" - mówił Jarosław Wieczorek, podkreślając, że Honiok zapłacił najwyższą cenę, by Niemcy mogli usprawiedliwiać swoje zbrodnie.
"Naszą powinnością, jako funkcjonariuszy publicznych, jest nie tylko przypominanie postaci historycznych - bohaterów, takich jak Franciszek Honiok - ale i zachęcanie młodego pokolenia do tego, by sami próbowali dotrzeć do takich ludzi i zdarzeń, odnaleźć i opisać te postaci. W ten sposób dajemy gwarancję, że historia Rzeczpospolitej będzie pamiętana, nie zaginie" - dodał wojewoda śląski.
II wojna światowa – 80. rocznica
Przykładem takiego działania - jak ocenił - jest promowana w sobotę publikacja „Franz (Franciszek) Honiok 1899-1939. Pierwsza ofiara II wojny światowej”, przygotowana przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 8 w Gliwicach: Martynę Werle, Michała Dylewskiego i Kacpra Jattę, pod kierunkiem nauczyciela historii Krzysztofa Kruszyńskiego. Praca została wyróżniona w ogólnopolskim konkursie „Bohaterowie są wśród nas” i wydana przez Muzeum w Gliwicach.
Dyrektor gliwickiego muzeum, które zorganizowało sobotnie obchody, Grzegorz Krawczyk, podkreślił, że dedykując obchody 80. rocznicy prowokacji gliwickiej Franzowi Honiokowi placówka chce przywrócić pamięć o człowieku, którego śmierć jest symbolem najtragiczniejszych lat w dziejach Europy. Zdaniem dyrektora, Franz Honiok należy do najbardziej wyrazistych symboli II wojny światowej, podczas której mordowano ludzi za to, kim byli - za tożsamość, wyznanie, świadomość narodową, pochodzenie.
„Przypominając jego osobę podkreślamy, że ofiary nigdy nie są bezimienne. Przypominamy także o tragicznych losach mieszkańców górnośląskiego pogranicza. Franciszek Honiok działał bowiem na rzecz polskości Śląska i dlatego poniósł najwyższą ofiarę. O tym skromnym człowieku, po którym nie zostały prawie żadne pamiątki – nie tylko chcemy, ale mamy obowiązek przypomnieć każdego roku 31 sierpnia” – wyjaśnia dyrektor gliwickiego muzeum. Muzealnicy zaproponowali, by imię bohatera nosił skwer otaczający drewnianą wieżę nadawczą gliwickiej Radiostacji.
Prowokacja gliwicka była najgłośniejszym spośród działań podjętych przez niemieckie oddziały dywersyjne wzdłuż granicy z Polską tuż przed wybuchem II wojny światowej. Gliwice były wówczas miastem niemieckim, leżącym tuż przy granicy. W Gleiwitz, bo taką wówczas nosiły nazwę, działała stacja przekaźnikowa, której głównym zadaniem było rozszerzanie zasięgu wrocławskiej rozgłośni na wschodnie tereny niemieckiego Śląska oraz na zachodnie ziemie polskie.
Park sensoryczny przy historycznej Radiostacji w Gliwicach – gotowy
Od 1935 r. gliwicka radiostacja składała się ze studia z profesjonalnymi mikrofonami spikerskimi przy ul. Radiowej oraz nowego obiektu z urządzeniami nadawczymi przy ul. Tarnogórskiej. Najbardziej charakterystycznym elementem nowego kompleksu przy Tarnogórskiej była 111-metrowa drewniana wieża nadawcza, skręcona tysiącami mosiężnych śrub - dziś jeden z symboli Gliwic.
W 1939 r. budynki radiostacji przy tej wieży stały się miejscem sfingowanego ataku niemieckiego oddziału specjalnego na niemiecką (a więc ich własną) placówkę. Przygotowaniem prowokacji we współpracy z Reichsfuehrerem SS i szefem policji, Heinrichem Himmlerem, zajął się zwierzchnik Policji Bezpieczeństwa (Sipo) i Służby Bezpieczeństwa (SD) - Gruppenfuehrer SS, Reinhard Heydrich oraz podległy mu Heinrich Mueller, późniejszy szef Gestapo. Bezpośrednio w Gliwicach akcją dowodził natomiast oficer SS Alfred Helmut Naujocks.
31 sierpnia 1939 r. około godz. 20. napastnicy w cywilnych ubraniach wtargnęli do sali nadajnika, gdzie znajdował się wzmacniacz sygnału i przekaźnik radiowy. W budynku radiostacji znajdowało się wówczas trzech pracowników obsługi technicznej. Dzisiaj historycy przyjmują, że z powodu warunków technicznych panujących w radiostacji, nieumiejętnego podłączenia mikrofonu lub interwencji jednego z pracowników rozgłośni, odezwa wygłoszona przez napastników była słyszalna jedynie w niewielkiej odległości od radiostacji, a w eter poszły tylko pierwsze jej słowa: „Uwaga, tu Gliwice. Radiostacja znajduje się w polskich rękach”.
Z technicznego punktu widzenia operacja zakończyła się więc kompromitacją organizatorów. Hitlerowcy byli jednak na to przygotowani - napad na radiostację gliwicką stanowił zaledwie fragment szerzej zakrojonej akcji, koordynowanej przez SD przy pomocy Abwehry. Dwie godziny po zajściach w radiostacji, berlińskie radio nadało wcześniej przygotowaną audycję w języku niemieckim o "polskich prowokacjach" na granicy. Równocześnie informowano o kolejnych atakach na placówki niemieckie.
By akcji w Gliwicach przydać więcej pozorów prawdopodobieństwa, na miejscu zastrzelono aresztowanego dzień wcześniej przez gestapo Franza Honioka. Według propagandowego przekazu, jako jeden z napastników zginął on z ręki niemieckiej ochrony radiostacji.
Ostatecznie cel incydentów granicznych nie został osiągnięty. Hitlerowi nie udało się obarczyć Polski winą za wszczęcie wojny, ani uniknąć konfliktu zbrojnego z jej sojusznikami. Po wypowiedzeniu przez Francję i Wielką Brytanię wojny Niemcom w dniu 3 września, podnoszenie sprawy Gliwic na forum międzynarodowym straciło rację bytu. W lokalnej prasie pojawiły się niewielkie wzmianki o "polskim ataku na radiostację w Gliwicach", ale w obliczu toczących się już działań wojennych szybko zaginęły wśród nowych, ważniejszych informacji.
Akcja Naujocksa została zdemaskowana dopiero po klęsce III Rzeszy, podczas procesu nazistowskich liderów w Norymberdze w 1946 r. Dziś gliwicka radiostacja stanowi oddział Muzeum w Gliwicach i nie służy już emisji programów. Sala nadajnika nie tylko należy do historycznych miejsc na mapie Polski, ale jest też unikatowym zabytkiem techniki z niemal kompletnie zachowanym wyposażeniem nadawczym z lat 30. XX wieku. (PAP)
autor: Marek Błoński
mab/ mmu/
